Green European Journal

From Frankfurt to London to Lisbon, major European airports are seeing an expansion frenzy. In Barcelona, where residents have grown increasingly frustrated with overtourism and its associated problems, authorities and business associations are trying to push ahead with a plan to enlarge El Prat, Europe’s sixth-busiest airport. But will the project really benefit Catalans and the Spanish economy, as its promoters claim?

June 10, 2025. The Catalan government announces a project aimed at expanding Barcelona’s El Prat Airport with an investment of 3.2 billion euros. The proposal – which has acquired the Spanish government’s stamp of approval – joins a roster of ambitious projects to expand air travel capacity in Europe’s major airports, including Madrid-Barajas, London’s Heathrow, Frankfurt airport, and a new airport in Lisbon.

In recent years, various proposals to expand El Prat Airport had surfaced in public debate but none had received official approval. However, the recent alignment of the Socialist Party (PSOE) in the national, regional, and Barcelona city governments has revived the project, which had been shelved since 2021 due to opposition from the then-regional government and Barcelona city council, as well as popular mobilisation. 

The main drivers of the expansion are the Catalan business lobby and the major political parties, namely the PSOE and the Catalan nationalist Junts. On the other hand, the largest trade unions oscillate between ambiguity and support, while parties to the left of the PSOE, environmental movements, and a large part of Barcelona’s civil society remain fiercely opposed. The latter group took to the streets on 28 June to protest against El Prat’s enlargement – and has promised to continue resistance.

The Catalan government and the Spanish Airports and Air Navigation Authority (AENA, the public-private company that manages airports) hope to begin construction in 2030 and complete it by 2033. Yet in reality, what we have seen so far resembles the case of Heathrow Airport, where expansion was first proposed in 2009 but has yet to materialise in the face of fierce opposition from environmental groups, local residents, and some political parties. In fact, the coalition government between Conservatives and Liberals (2010-2015) cancelled the construction of Heathrow’s third runway – approved by the previous Labour government  – due mostly to the opposition of residents and MPs from nearby towns, who worried about noise pollution. Current prime minister Keir Starmer has recently revived the project, citing expected positive economic outcomes.

In 2024, El Prat Airport, located about 15 kilometres from the centre of Barcelona, surpassed 50 million passengers – mostly tourists – and 182,000 tonnes of air cargo. More than 700 flights depart every day from El Prat, making it the sixth busiest airport in Europe. The Catalan government’s expansion plan includes building a new terminal and extending the third runway by 500 metres, with the stated aim of increasing long-haul flights, as larger aircraft require longer runways to land. In the words of Catalan President Salvador Illa, the goal is to turn El Prat into an “intercontinental hub”. The airport’s enlargement is expected to increase passenger numbers to around 70 million per year. 

Adopting a rhetoric that frames cities as competing businesses, Illa has stated he does not want to “allow other hubs like Istanbul and Qatar to take advantage and steal this opportunity from Barcelona”. This is precisely the sort of argument used by Alan Rides, the CEO of West London Chamber of Commerce, to demand the construction of a new runway in Heathrow: “If Heathrow doesn’t expand to meet the demand, then airlines will take their trade to European Hub airports like Paris, Frankfurt, or Amsterdam.” 

Unbound: The Battle Over Freedom – Our latest print edition is out now!

Read it online or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER Increasing emissions

According to the Climate Emergency Declaration approved by the Barcelona city council in 2020, El Prat emits nearly eight million tonnes of CO2 and equivalent gases annually, more than double the total emissions of the city of Barcelona itself. Still, the Catalan government claims that increasing long-haul flights and airport capacity is compatible with reducing emissions, thanks to the development of clean fuel. However, the public research institute Barcelona Regional has calculated that the planned capacity increase would raise the airport’s CO₂ emissions by 33 per cent.

The government of Socialist Salvador Illa has, in theory, committed to halving Catalonia’s emissions by 2030 – a target that would be nearly impossible if El Prat is enlarged. Eva Vilaseca, a spokesperson for the Catalan Assembly for Ecosocial Transition, has told  Infolibre that reviving the expansion was “outrageous”, warning: “We have a very narrow window to avoid exceeding 1.5 degrees of warming. The deadline is 2030, and this legislative term runs until 2028. Missing this opportunity is extremely worrying.” 

In its Proposal for a Carbon Budget for Catalonia (2021-2045), the expert group on climate change advising the Catalan parliament calls for “no expansion or construction of projects and mega-projects with significant environmental impacts”. It also suggests imposing a ban on “domestic flights where there is a train alternative of under two and a half hours”. As journalist Manel Riu has noted in Crític, the Catalan Climate Change Law obliges the government to incorporate this expert committee’s recommendations – a mandate Salvador Illa is ignoring with his expansion proposal. 

Furthermore, there are fears that El Prat’s expansion will have a negative impact on La Ricarda lagoon, a protected ecosystem that is part of the Natura 2000 network due to its high-value bird species and habitats. The lagoon and its surroundings are one of the most biodiverse areas in the Llobregat Delta, with over 540 identified species that also include endangered birds. The Catalan government has promised to offset the damage from the project, which would affect 27 hectares of protected wetlands, by enlarging the lagoon and improving water quality to aid ecosystem restoration. However, a report by the University of Barcelona states that it is impossible to fully reconstruct an ecosystem like La Ricarda, which would suffer irreversible damage if the project goes ahead. 

Because it affects a Natura 2000 site, El Prat’s expansion requires approval from the European Commission, which has reminded Spain that ecological compensation measures promised in 2004 (when the third runway was built) remain pending. Since 2021, there has been an open infringement case for non-compliance against Spain, with Brussels warning it would not approve the new plan until outstanding compensations are completed. This is something the current Catalan government has pledged to address. 

Yet, despite the Commission’s apparent firmness, the Habitats Directive allows the EU to authorise constructions that damage Natura 2000 sites if they are justified by “imperative reasons of overriding public interest”. Given that the current European Commission, which has been open to making deals with the far right, is weakening Green Deal requirements and other environmental and climate regulations, it seems unlikely it will block El Prat’s expansion to protect a wetland. And this sort of EU negligence is not unprecedented: In Frankfurt, massive protests against clearing forest areas to add a fourth runway to the airport failed to stop construction, which was completed in 2011. The German government accepted the destruction of valuable natural areas as collateral damage, and the Catalan and Spanish administrations seem set to follow the same path.

Given that the current European Commission is weakening Green Deal requirements, it seems unlikely it will block El Prat’s expansion to protect a wetland.

The tourism problem

President Illa has warned that El Prat airport is nearing capacity and argued that a larger infrastructure is needed “to remain a tourism leader”. However, the overtourism plaguing Barcelona and the Catalan coast is precisely one of the main arguments evoked by those who oppose expansion. In 2024, over 15 million people visited Barcelona, a city of fewer than 2 million inhabitants. Between January and July 2024 alone, Catalonia received more than 11 million tourists – a 10.5 per cent increase from the previous year. With 80 per cent arriving by plane, there is little doubt that a higher airport capacity would raise the number of tourists significantly: Barcelona Regional estimates an additional 10 million visitors per year. 

74 per cent of Barcelona residents believe the city has reached its “tourism limit”. This view comes as no surprise, as mass tourism is driving up housing prices in Barcelona and other Catalan cities. Moreover, the tourism industry has also brought about significant environmental consequences due to emissions from planes and cruise ships, energy and water consumption, and waste production – all far higher among tourists than the city’s residents. And what’s more, the tourism sector offers worse working conditions than average (higher temporary employment rates and lower wages) and increases nuisances like noise and street overcrowding, particularly in a geographically small city like Barcelona. These adverse effects explain the growing street protests against overtourism in the Catalan capital. Last year, demonstrations against mass tourism in Barcelona sparked similar action around the world when protestors squirted visitors with water pistols.

In addition to the overcrowding of the city centre, the impact on the housing market is the most tangible negative consequence of the Catalan capital’s tourism market. In 2024, the average rent reached 1200 euros per month, an amount higher than the minimum wage. One of the reasons for this rise in property prices in Barcelona and other tourist areas of the country is the use of thousands of homes as tourist apartments or for short-term rentals, which evade the price regulations introduced by the Spanish parliament in 2023.

Growing discontent over the social and environmental harms of mass tourism has spread widely across Spain in recent years, challenging a long-standing dominant narrative – pushed by major political parties and the media – that tourism should not be criticised since it brings wealth to the country.  Since 2024, massive demonstrations have taken place in various locations, especially in the Canary Islands, an archipelago that continues to have one of the lowest income levels in Spain despite (or perhaps because of) its booming tourism industry, and where locals are also facing soaring rents and environmental degradation.

With Catalan authorities seemingly resolute to press ahead with the expansion of El Prat, the issue of mass tourism will be one of the key political battlegrounds between the defenders and the opponents of the project.

The economic growth imperative

The Catalan government and business leaders have tried to justify El Prat’s expansion by arguing that it will lead to economic growth. President Illa declared at the project’s launch that it was “a great day for Catalonia’s competitiveness in the coming decades”, even claiming that “all Catalan businesses and their infrastructures need an international airport that represents a leap forward”. Yet in Spain, less than one per cent of goods are transported by air, and the airport already has numerous international connections. 

Foment del Treball Nacional, the main Catalan employers’ organisation, has proposed  various options over the years for extending the airport – including building a runway over the sea – and published triumphalist reports on the supposed urgency of the project. According to the business lobby, the planned expansion would boost Catalonia’s GDP by “almost 2 per cent”.

The issue of mass tourism will be one of the key political battlegrounds between the defenders and the opponents of the expansion of El Prat airport.

Meanwhile, the region’s largest trade union, Comisiones Obreras, has taken an ambiguous stance: while criticising the lack of “social dialogue” before the project’s announcement, the union, lured by the prospect of job creation, does not oppose the expansion. This aligns with Foment del Treball’s forecasts that “tens of thousands of new jobs” will be created if the runway is extended and the number of flights increased. Similarly, business groups and major trade unions in the UK are among the leading advocates for Heathrow’s third runway. Starmer’s government has said that it could create 100.000 jobs. 

In both London and Barcelona, the promise of economic growth and reduced unemployment – structurally high in Spain – seems to remain effective in rallying key political and economic actors behind a project that contradicts the very climate and environmental agendas they claim to support. 

Yet alternatives exist. The Sustainable and Safe Mobility Foundation estimates that with 2 billion euros – less than the projected cost of expanding El Prat – numerous train and tram lines could be built across Catalonia, improving low-emission connectivity and creating jobs. More than a quarter of Catalonia’s population uses trains or metros daily, taking 2.2 million trips per day. This is a far more democratic use than air travel, as Sweden’s Linnaeus University found that the wealthiest 1 per cent of the world population generate half of aviation-related emissions. Activist Eva Vilaseca proposes a broader alternative: “a 10-year productive conversion plan for Catalonia’s economy, with an ecological transition fund worth 10 per cent of GDP. We propose investing in rail infrastructure, which would also create jobs with a future,” she told Infolibre. 

Corporate profiteering

Promoting economic growth and turning Barcelona into an international hub with more long-haul flights are the stated arguments of politicians and business leaders. However, to understand why this investment is prioritised over alternatives (such as rail or promoting low-emissions economic sectors), we must look at the structure of the Spanish airport sector.

In Spain, airports are managed by AENA, a public-private company that is 51 per cent controlled by state-owned air navigation manager Enaire, with the remaining 49 per cent in the hands of investment funds, banks, and other private shareholders. Infrastructure investments allow increased fees on plane tickets, translating into immediate profits for shareholders. The prospect of higher earnings for AENA investors is absent from public debate, but it is one of the most powerful drivers of the push to expand El Prat, especially for the business lobby. In 2024 alone, AENA posted a record profit of more than 1.9 billion euros.

A report by the Barcelona city council’s Infrastructure Advisory Committee – supportive of the airport’s enlargement – admits that the number of long-haul flights could be increased without extending the third runway, by allowing more large aircraft to use the existing longest runway. However, the committee dismisses this option due to the extra noise it would provoke in nearby residential areas. It is worth noting that the most affected areas are governed by the Socialist Party, a major advocate of expansion. 

As the case of Heathrow shows, local politics should not be underestimated in debates over mega-infrastructure. Even in Frankfurt, where a fourth runway was built despite mass demonstrations in 2011, civil resistance continues. Protests resumed in 2024, this time focusing on emissions rather than noise, and led to the cancellations of more than 100 flights.

A European frenzy

European air traffic is projected to grow by 52 per cent by 2050, according to Eurocontrol. Clean fuels currently account for less than 0,1 per cent of all aviation fuels consumed, and even the most optimistic forecasts envision a share of 2-4 per cent for sustainable fuel by 2030. Another way to reduce aviation-related emissions would be to improve aircraft efficiency, but according to the International Energy Agency (IEA), even a potential improvement of 20 per cent in efficiency will be outpaced by growth in activity. Therefore, increased air traffic – brought about by the planned airport enlargement – will inevitably mean more emissions. Besides, aviation is excluded from national emission reduction targets under the Paris Agreement, a special regime enabling the sector’s uncontrolled growth. 

The expansion of El Prat Airport exemplifies this dynamic. The Catalan and Spanish governments – which elsewhere maintain green rhetoric – have embraced a proposal pushed by the business lobby and guided by profit-seeking for AENA shareholders and the tourism sector. In London, the business coalition backing Heathrow’s expansion is led by engineering and freight firms. The continent-wide airport expansion fever reflects the fossil fuel economy’s enduring influence over national and European economic policies. The Catalan government’s plan to extend El Prat’s third runway, cloaked in rhetoric of infinite economic growth, prioritises corporate profits over climate action and biodiversity protection.  And the ongoing airport fever reveals the fragility of European governments’ climate commitments when it comes to imposing limits on the aviation sector. 

In Barcelona, the coalition of political and business elites will be a formidable opponent for social movements opposing the expansion. However, the final project has not even obtained the necessary approval yet. Past airport expansions show these are slow, decades-long processes, giving opponents multiple opportunities to derail the project through action ranging from street protests to legal challenges. The long-delayed Heathrow case suggests El Prat’s expansion may also prove more complicated than its backers hope.

Across Europe and beyond, trans rights are the subject of political backlash and negative media coverage. At the same time, the efforts of transgender people to claim a narrative of empowerment have largely been unsuccessful. How can we appreciate the life experience of transgender individuals in all its positive aspects without stumbling into the pitfalls of pathologisation, victimisation, or mystification?

Aria doesn’t hesitate when asked if she is happy with her choice to come out as transgender. Gender transition, says the 27-year-old woman from Brussels, is “the best thing that’s ever happened” to her, “contrary to what some people might think”.

Coming out as transgender to those close to her four years ago has enabled Aria to live her identity more freely. “I’ve regained a taste for life, so to speak,” is how she sums up her experience.

The umbrella term “transgender” refers to people whose gender identity is different from the one assigned at birth. Although they now appear regularly both on television and in legislatures, transgender people remain largely misunderstood by cisgender people – those who identify with the same gender identity as the one assigned to them when they were born.

Marion (the name has been changed) is a 31-year-old education assistant based in France who considers themself non-binary. For them, “being trans means not understanding the concept of gender in the first place, and above all not wanting to conform to it.” They also see it as a way to be themself and to feel more like themself. “I’ve gained a greater sense of balance. When I realised I was non-binary, I felt like everything became clearer, and it was very calming. It allowed me to understand and explain a lot of situations from my past and childhood, and to stop telling myself that I’m weird or abnormal.”

Mainstream media and politicians often only present a stereotyped account of trans identity. It is commonly reduced to either medical transition (which itself does not concern all transgender people) or to questions of discrimination and access to the law. Much less attention is paid to the concrete reality of the existence of trans people and the intimate experience it represents. Indeed, public figures all too often use hateful and dehumanising rhetoric to call into question the right of transgender people to exist.

Unbound: The Battle Over Freedom – Our latest print edition is out now!

Read it online or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER Discrimination on the rise

In recent years, Europe has seen a campaign against trans rights. On 16 April, the UK Supreme Court ruled that the legal definition of a woman is based on biological sex. Although it was argued that transgender rights were still protected under the Equality Act 2010, some organisations pointed out the far-reaching implications of the decision, warning that trans women’s access to single-sex services and spaces could be jeopardised.

The Supreme Court’s ruling, hailed by prime minister Keir Starmer’s Labour government for bringing “clarity” (although it is still considered by some to be extremely vague in its application), was the culmination of an intense lobbying campaign by the trans-exclusionary feminist organisation For Women Scotland.

Such a decision is especially significant as it comes amid an ongoing culture war that has seen highly public controversies like the publication of the Cass review, which criticised the National Health Service’s medical assistance to trans youth, or the scandal surrounding the boxer Imane Khelif. High-profile individuals like Elon Musk and J. K. Rowling, who use their wealth and influence to attack gender minorities across the globe, have weighed in on the “debate on gender”. At the same time, the media sometimes repeats far-right talking points uncritically, thus playing a fundamental role in a political backlash with very real consequences for trans people.

In Hungary, a law introduced in 2021 barred organisations from sharing LGBT-related information with minors in schools and the media. In 2024, the French Senate adopted a bill banning hormone treatments for under-18s and strictly controlling puberty blockers. The government disapproved of the text, and it is still unclear whether Parliament will examine it.

And things are no better across the Atlantic: executive orders signed by Donald Trump banned trans people from the military and women’s sports.

Across Europe, transgender people are also facing increasing insecurity. In 2023, 14 per cent of LGBTQIA+ people surveyed by the European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) said they had been physically or sexually assaulted because of their gender identity or sexual orientation in the five years preceding the survey – three percentage points more than in 2019. If we only consider the statistics related to transgender people, this rate rises to 20 per cent (compared to 17 per cent in 2019).

Across Europe, transgender people are also facing increasing insecurity.

As the FRA summed up its findings, “overall, the survey results show that LGBTIQ people, and in particular trans and intersex groups, continue to experience hate-motivated violence and direct and indirect discrimination and victimisation, despite the protection afforded by EU law.” Moreover, for several years now, there have been habitual (and growing) attacks on the rights of LGBTQIA+ people by actors on the right and far right, jeopardising the gains made in the fight for trans rights.

In its annual report for 2024, the International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association (ILGA) reports a sharp increase in hate speech against LGBTQIA+ people, particularly by public figures and institutions. The report reveals a paradox: on the one hand, public acceptance of sexual and gender minorities is slowly but surely increasing in Europe, and some governments are facilitating changes in civil status. On the other hand, access to healthcare, family recognition, freedom of association, and housing are becoming more complex issues for LGBTQIA+ people. ILGA also notes an increase in “scare tactics around sex education […] with the far right and other actors instrumentalising children in anti-LGBTI arguments and sowing division amongst young people and parents”.

For Aria, this growing insecurity is cause for worry. Even though she has not personally been attacked for being trans, Aria acknowledges that she could face harassment or abuse in the future. At the same time, she thinks that the increasing publicity of the debate on trans rights (and what some falsely depict as a “trans epidemic”) is what is fuelling the backlash: “It seems that for people, because it’s more publicised, trans identity is new and that a lot of people are trans, but that’s not true,” she says. “It’s a small minority, which we have to defend. A minority that has the right to exist.”

Marion also confesses to being scared. “Not for myself […] but for my loved ones; and I think we always worry more about others than we do about ourselves. In the same way, the decline in abortion rights in some countries has worried me a lot, but it seems far away because in my immediate circle I only have people who are safe, and the danger doesn’t seem to be in my daily life.” Still, they perceive a growing threat: “I feel like things are getting worse,” they say, pointing to “a really bad backlash; and I feel sorry for trans people in countries where it’s getting really horrible. Selfishly, I’m crossing my fingers that it stays as far away from [France] as possible.”

Fighting back

Despite the challenges discrimination has brought to the LGBTQIA+ community, it has also served as a powerful motor for defiance and civic engagement. For instance, in Hungary, where Viktor Orbán’s governing Fidesz party has long made the suppression of gender minority rights a centrepiece of its ongoing power grab, people responded to the banning of Pride by organising the largest pro-LGBTQIA+ march in the country’s history. Over 100,000 people took part in the event in open defiance of the ban.

Aria says she would like to protest, but a physical disability prevents her from doing so. And for her part, Marion remains confident. “Even if politicians try to isolate us and ruin our lives, I think we can fight back, and that’s also important: not staying alone, not leaving people alone.” Marion tries to communicate this resolve in their work as a teaching assistant in a French high school, making sure that the young queer people under their responsibility “feel heard and know that they have the right to exist, and that it is beautiful and wonderful to be yourself and to be surrounded by people who care about you. And that it’s okay to be different from what society wants us to be.”

For Marion, the fight for the rights of gender minorities has already led to positive change: “I feel that even if what is visible publicly, like the media or political decisions, is transphobic, there is an improvement in the perception of non-queer people.”

Beyond their collective benefits, grassroots movements by LGBTQIA+ people can also be individually empowering. A 2023 study looking at the psychological consequences of such collective efforts found that “activism […] may facilitate the development of resilience in LGBTQ+ people.” Coming together and standing up for one’s rights may promote “identity affirmation […] or the positive regard toward one’s identity”, thus promoting “LGBTQ+ identity development […] and wellbeing”.

Still, there is a long way to go before sexual and gender minorities are fully accepted in Europe, and the victories that some activists have won often come at a great cost. The challenges that come with activism can also be mentally harmful. Frustration, anxiety, and direct attacks are commonplace.

Pathologisation and self-determination

The first European country to allow transgender people to change their civil status was Sweden in 1972. At the time, this change could only be made on the condition of having undergone gender-affirmation surgery.

When states authorise the modification of a person’s legal gender, it is often linked to a psycho-medical vision of the lives of transgender people. To be recognised as a transgender person under the law means ticking a number of boxes: having received a psychological diagnosis, hormonal treatment, surgery, or even sterilisation.

Despite scientific consensus – which is for many people the only factor that lends legitimacy to trans identity – on the fact that being trans is a natural and healthy expression of human diversity, transgender people are often portrayed as mentally ill, their feelings ignored and their right to self-determination called into question. This has pushed more and more activists to call for trans experiences to be depathologised. Only eight European countries allow gender self-determination: Belgium, Denmark, Finland, Ireland, Luxembourg, Malta, Portugal and Spain. By contrast, two European countries prohibit altogether any change of civil status: Bulgaria and Hungary.

But what is often absent from discussions on protecting the rights of transgender individuals is the potential to create positive change for society as a whole. “I think society has a lot to gain from including and understanding trans people”, Marion argues. “There is so much dysfunction and misery associated with the gender binary. To stop viewing gender as two boxes could help prevent people from suffering because of their gender. I’m talking mainly about women here, who experience sexism on a daily basis, but more generally about all people who experience patriarchy.”

For Marion, understanding trans identity means understanding that gender is not binary – and that no one has to fit into “one of the two boxes that society forces us into”.

“On top of that, society always wins when it stops discriminating and becomes more open and welcoming”, they continue. “In any case, I’m not interested in a world that isn’t.”

While trans people’s stories have gained in subtlety since the early 2010s, they remain steeped in the weight of suffering.

“A story told by others”

In public discourse and in the media, much of the debate on trans rights is rife with familiar, well-rehearsed clichés, and transgender people have found it hard to claim a grand narrative focusing on the experiences and individualities of the people concerned. “In 2015, over 96 per cent of transgender people surveyed were somewhat dissatisfied or not at all satisfied with the way the subject was covered in the media,” says Arnaud Alessandrin, a gender sociologist at the University of Bordeaux. Although they are more visible in the media today, trans people still feel that the discourse concerning them remains stigmatising and discriminatory even when it is not openly hateful, he notes.

And when trans identity does get people talking, it is rarely done in a way that trans people would approve of. “We’ve noticed that what interests us most is the political dimension of trans identity,” says Alessandrin, pointing to issues such as access to the law, change of marital status, etc. This is also visible in stories that have an “embodied dimension”, meaning that they delve into the “biographical account of a celebrity, his or her life story”. Personal stories are often structured as life journeys, featuring a before-and-after narrative of transition. Such a “sensational” approach, Alessandrin adds, leaves little room for more intimate issues, such as schooling for trans people or their relationship with ageing. Still, he notes that these subjects have started to get more attention than in the past.

“Trans identity is a story told by others,” the researcher says. And when this tale is told to the general public by cisgender people, it cannot escape the subjectivity of the person recounting it. “This storytelling is often accompanied by familiar language, such as ‘the wrong body’, ‘suffering’, and the idea of ‘mourning’.” These words were not necessarily used by the transgender people interviewed in Alessandrin’s study.

While trans people’s stories have gained in subtlety since the early 2010s, they remain steeped in the weight of suffering: the psychological pain, the medical burden, or the impact of discrimination. These are all legitimate considerations, but they may hinder more positive interpretations of transition. “We’re more interested in the question of discrimination and suffering than in the actual experience of discrimination, which is what can lead to feelings of indignation and then to militancy; something that has been little explored,” says Alessandrin.

This dispossession of the narrative goes hand in hand, the researcher argues, with a “polarisation” of trans identity. “Transgender people are [either victims] or heroic, courageous, beautiful, subversive,” he says. “We end up attaching a subversiveness to people who didn’t ask for it.”

In her essay Whipping Girl: A Transsexual Woman on Sexism and the Scapegoating of Femininity (2020), author and activist Julia Serano criticises what she calls the “mystification of trans people”. She defines this as a process consisting of “so strongly endorsing the idea of a taboo nature attributed to ‘sex change’ that we lose sight of the fact that transsexuality [this term employed by Serano is itself controversial today] is quite real, tangible and often commonplace for those of us who experience it directly”. For this American thinker, “there’s nothing fascinating about transsexuality. For many of us, it’s simply a reality.” In her view, making transgender people a subject of mystery only serves to emphasise their “artificiality”: the gender assigned at birth is imagined to be “natural” in contrast to the illusory one in which trans people live their day-to-day lives.

But how can we create an understanding of trans identity as a positive affirmation of self when, as Arnaud Alessandrin mentions, media narratives about transgender people sideline the day-to-day issues and realities they experience?

“We rarely talk about the intertwined dimension of subjectivity”, Alessandrin laments. Not all experiences fit into a standard media canon. “The best way to combat this is to give a voice to trans people in the plural”, he concludes. “To understand this subjectivity, this multiplicity”.

W pierwszych dekadach XXI wieku dochodziło do masowych demonstracji i buntów, na ulice miast całego świata wylegały wielkie tłumy. Ruchy te ani razu nie przyniosły jednak radykalnych przemian, które postulowały. Przeciwnie – niekiedy wytyczały nawet szlak dla przejęcia władzy przez prawicę i wojskową dyktaturę. Czy demonstracje już nie działają? Jakie lekcje płyną z tych zaprzepaszczonych rewolucji?

Alessio Giussani (Green European Journal): Twoja książka If We Burn bazuje na obserwacji, że choć w drugiej dekadzie XXI wieku doszło do największych w dziejach demonstracji – od Egiptu po Brazylię, Chile, Ukrainę i Hongkong – do żadnych prawdziwych rewolucji nie doszło. Jaki jest wynik tej dekady masowych protestów?

Vincent Bevins: Epizody, którym przyglądam się w książce, to masowe protesty, które nabrały takiej skali, że stały się czymś więcej – doprowadziły bądź to do obalenia dotychczasowych rządów, bądź do fundamentalnej destabilizacji społeczeństwa. Pytanie o to, czym się stały – często nieoczekiwanie i nieumyślnie – jest poważne, ale odpowiedź na nie zależy od konkretnego przypadku.

Długofalowe efekty tych buntów oceniam w ten sposób, że porównuję je z tym, co organizatorzy pierwotnego protestu deklarowali jako swój cel. W większości przypadków ludzie, z którymi prowadziłem wywiady, mówili, że zmiany poszły w złym kierunku, że dostali dokładne przeciwieństwo tego, czego chcieli. Inni czuli, że choć coś tam relatywnie wywalczyli, zdecydowanie nie udało im się osiągnąć celu, dla którego się z początku mobilizowali. Oczywiście, niekiedy trudno jest określić, co takiego chcieli pierwotnie osiągnąć demonstrujący, jako że z ulic dobiegało wiele sprzecznych ze sobą głosów.

Można jednak zastosować szersze ramy oceny. Amerykański politolog Mark Beissinger rozróżnia z grubsza między rewolucjami społecznymi, zmieniającymi konkretne konfiguracje władzy w ramach danego społeczeństwa, a rewolucjami obywatelskimi, zmieniającymi jedynie to, kto jest u władzy, same jej struktury pozostawiając nietknięte. Ukraiński Euromajdan w 2014 roku czy „kolorowe rewolucje” w Europie Środkowej i Wschodniej w pierwszej dekadzie XXI wieku nie zmieniły fundamentalnie struktury władzy. Często prowadziły do krótkotrwałego chaosu i zwiększenia nierówności oraz wewnętrznych napięć w środowiskach, w których do nich dochodziło.

Przypadki, które opisuję w książce, można określić mianem rewolucji obywatelskich. Prowadziły do powstania rządu pod nieco innym wezwaniem albo do czegoś o wiele gorszego – inwazji państw trzecich lub wojny domowej. Żaden z tych ruchów nie przyniósł jednak głębokiej społecznej przemiany, o której ludzie marzyli, gdy zaczynali organizować protesty.

Tunis, Tunezja, 20 stycznia 2011 r. Demonstranci zebrali się przed siedzibą Demokratycznego Ruchu Konstytucyjnego (RCD), partii byłego dyktatora Ben Alego. Tłum domagał się rozwiązania rządu tymczasowego utworzonego po odejściu Ben Alego i rozwiązania RCD. Protesty zainspirowały podobne działania w całym świecie arabskim, w reakcji łańcuchowej, która stała się znana jako Arabska Wiosna. ©AMINE LANDOULSI

Piszesz, że główną tego przyczyną jest to, że nie istnieje coś takiego, jak próżnia po usuniętej władzy. Jeśli ruch protestu nie jest gotowy przejąć rządów, jeśli nie ma takiej woli, zrobi to inna, bardziej zorganizowana grupa. Jak to rozegrało się w Egipcie na Placu Tahrir?

To, co nazwano później Arabską Wiosną, zaczęło się w Tunezji w 2010 roku. Jednak to wydarzenia z Placu Tahrir w Egipcie w 2011 roku w dużej mierze zdefiniowały to, co rozegrało się w kolejnych latach nie tylko w świecie arabskim, ale w wielu innych miejscach na świecie, gdzie skopiowano tamtejszy model – jak choćby w Stanach Zjednoczonych, Hiszpanii, Grecji i Hongkongu.

W styczniu 2011 roku grupa aktywistów zorganizowała w Kairze protest przeciwko brutalnym działaniom policji. Zbierała się od ponad dekady, tworząc wzajemne powiązania przy okazji wsparcia dla Palestyny i sprzeciwu wobec inwazji Stanów Zjednoczonych na Irak. Spodziewali się zwyczajowych represji ze strony policji, ale tym razem na ulice wyległo z nimi o wiele więcej ludzi, niż się spodziewali, a po kilku dniach dołączyło jeszcze więcej.

28 stycznia demonstracja skończyła się uliczną bitwą z policją. Policjanci ją przegrali, zerwali z siebie mundury, ukryli się w mroku nocy. Wojsko w tej konfrontacji nie uczestniczyło, więc przez krótką chwilę demonstranci stali w obliczu próżni władzy. Mogli pójść wieloma różnymi ścieżkami, spróbować ustanowić jakiegoś rodzaju dwuwładzę bądź przejąć część aparatu państwa, choćby środki masowego przekazu. Zamiast tego zajęli Plac Tahrir, bo taki był cel wielu innych demonstracji rozgrywających się tam na przestrzeni lat.

Pozostali tam przez 18 dni, aż do upadku rządu Hosniego Mubaraka. I podczas gdy oni mieli plac, wojsko przejęło władzę – choć wydawało się, że to plac kieruje rozwojem wydarzeń. Ściślej mówiąc, doszło do wojskowego zamachu stanu, na którego czele stanęła Najwyższa Rada Sił Zbrojnych (SCAF). Tyle dobrego, że Rada zgodziła się na demokratyczne wybory.

Jednak zwolennicy progresywnych i świeckich ruchów obecnych na placu, tak bardzo obecni w relacjach z powstania w 2011 roku i reprezentujący całkiem sporą liczbę mieszkańców Egiptu, nie byli w stanie dogadać się co do wyniku wyborów. W efekcie drugą rundę wygrała największa zorganizowana siła na placu – Bractwo Muzułmańskie. Rządzi krajem w sposób całkiem zadowalający dla wielu Egipcjan, a wiadomo przecież, że demokratyczna transformacja zazwyczaj odbywa się w sposób burzliwy i chaotyczny.

Jednak w czerwcu 2013 roku ruch przedstawiający się jako kontynuacja ducha wydarzeń z 2011 roku zorganizował wielkie demonstracje, które przetarly szlak dla kolejnego zamachu stanu. Wojsko działało przy wsparciu monarchii z Zatoki Perskiej, a ostatecznie także rządu Baracka Obamy – dokonało kontrrewolucyjnego zamachu stanu i ustanawiło dyktaturę, która trzyma władzę po dziś dzień.

Gdyby na czele buntu stanęła jakaś rewolucyjna organizacja, demonstranci mogliby zająć o wiele więcej, niż tylko Plac Tahrir. Takiej grupy jednak nie było, okazja przepadła.

Unbound: The Battle Over Freedom – Our latest print edition is out now!

Read it online or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER

W Brazylii, kraju, który śledziłeś ze szczególną uwagą, fala udanych lewicowych demonstracji także doprowadziła do niezamierzonych skutków – do prezydentury skrajnie prawicowego Jaira Bolsonaro. Jak to się stało?

Przypadek Brazylii pokazuje, że wolność może dla różnych grup osób oznaczać coś zgoła innego. Początkowa grupa, Movimento Passe Livre, składała się z niezależnych, lewicowych anarchistów, którzy domagali się darmowych przejazdów dla wszystkich obywateli Brazylii. Od ośmiu lat regularnie organizowali protesty. Jednak w czerwcu 2013 roku brazylijskie media głównego nurtu, skłaniające się w prawo i należące do oligarchów, zaczęły nawoływać do stłumienia tych demonstracji. Owo tłumienie dokonało się rękami brazylijskiej policji wojskowej, będącej schedą po wspieranej przez Stany Zjednoczone dyktaturze.

Społeczeństwo obywatelskie Brazylii, w tym te same media, które nawoływały do rozprawienia się z anarchistami, było tym tłumieniem tak bardzo zbulwersowane, że masowo wsparło protestujących. Tyle że ani media głównego nurtu, ani ta zwielokrotniona grupa ludzi, która dołączyła wtedy do protestujących, nie miały zamiaru upominać się o pełne odtowarowienie publicznego transportu ani prowadzić anarchistycznej akcji bezpośredniej. Wraz z pierwotną grupą lewicowych demonstrantów włączyli się jedynie do konfliktu słownego, w którym później doszło już jednak do użycia sił, by następnie wielu z nich wypchnąć z ulic.

Tbilisi, Gruzja, 9 marca 2023 r. Protestujący przeciwko ustawie o „agentach zagranicznych”, wprowadzającej rejestr mediów i organizacji pozarządowych otrzymujących ponad 20 procent finansowania z zagranicy. Ustawa została początkowo wycofana, ale przywrócono ją w 2024 r., wywołując nowe fale protestów. ©MARIAM GIUNASHVILI

W tym momencie grupa młodych Brazylijczyków zatrudnionych przez wspierane przez USA neoliberalne think tanki stwierdziła, że sens ulicznych protestów jest do zagospodarowania. Przejęli go więc i fundamentalnie odmienili rozumienie tego, o co w tych protestach chodziło. Nadając im nowe znaczenie, ta dobrze zorganizowana i finansowana z zewnątrz grupa studentów zdecydowała się przejąć oryginalne hasło Movimento Passe Livre (MPL „ruch na rzecz darmowych przejazdów”) i zamienić je na Movimento Brasil Livre (MBL „ruch na rzecz wolnej Brazylii”). Wybrali skrótowiec o bardzo podobnym brzmieniu, choć ich rozumienie wolności było diametralnie odmienne. Wyznawali amerykańskie i libertariańskie pojęcie wolności jako relacji o sumie zerowej między społeczeństwem obywatelskim a państwem.

W ciągu kolejnych dwóch lat owa grupa zorganizowała nowe demonstracje przeciwko demokratycznie wybranej prezydentce Dilmie Rousseff, żądając usunięcia jej z urzędu, do czego doszło w 2016 roku. Następnie grupa zaczęła promować skrajnie prawicowego Jaira Bolsonaro, wraz z którym w 2019 roku przejęła władzę. Przywłaszczyli sobie zarówno styl, jak i reputację grupy z gruntu niezależnej, teraz zaś stali się częścią państwa i mogli je zniszczyć.

Ruchy, którym się przyglądasz, rządzą się dwoma mniej lub bardziej wyraźnie sformułowanymi zasadami – horyzontalności i prefiguracji. Czym one są i dlaczego to ważne dla zrozumienia wyników protestów, którym te zasady przyświecają?

Horyzontalność to podejście do organizacji, w którym nacisk kładzie się na zupełny brak hierarchii. Ruchy i eksperymenty antyhierarchiczne istnieją od dawna, były obecne zwłaszcza w latach 60. XX wieku, choć samo określenie horizontalidad wyłoniło się w Argentynie na początku XXI wieku. W reakcji na zapaść gospodarczą i zapaść państwa tworzono zgromadzenia, do których dołączyć mógł każdy, którym nikt nie przewodził i które w najmniejszym stopniu nie aspirowały do tworzenia reprezentatywnych struktur czy nowego państwa.

Brazylijski ruch MPL stał na przykład na stanowisku, że horyzontalność jest właściwym sposobem organizacji. Demonstranci z Puerta del Sol w Hiszpanii oraz Occupy Wall Street w Stanach Zjednoczonych także częściowo kierowali się zasadami horyzontalizmu, zaś w Egipcie horyzontalność wynikała głównie z niemożności właściwego skoordynowania reprezentatywnych struktur.

Grupom horyzontalnym zwykle bardzo zależy na prefiguracji. Prefiguracja opiera się na przekonaniu, że nie da się stworzyć wymarzonego społeczeństwa, jeśli już sam dążący do niego ruch nie będzie jego odzwierciedleniem. Na Placu Tahrir ludzie o różnych politycznych przekonaniach, z różnych klas i o różnym podejściu do religii stanęli wspólnie, wzajemnie się karmili i chronili. Wydawało się to oznaką tego, co Egipcjanie są w stanie osiągnąć, i po części także dlatego ludzie chcieli się na tym placu zbierać.

Z perspektywy radykalnie antyautorytarnej bunt ma stopniowo narastać do momentu, aż sam stanie się nowym stanem rzeczy, zarodkiem nowego społeczeństwa. W Brazylii horyzontalność protestów odnosiła się do ideologicznego horyzontalizmu pierwotnych demonstrujących, którzy nie wierzyli w przywództwo. Każdy czuł się zaproszony do wyjścia na ulice, jeśli tylko miał jakieś zażalenia do funkcjonowania brazylijskiego społeczeństwa. Horyzontalizm pozwolił demonstracjom urosnąć do ogromnych rozmiarów.

To samo wydarzyło się w tym samym roku w parku Gezi przy Placu Taksim w Stambule. Elementy prefiguratywne sprawiły, że bycie tam, na miejscu, stało się atrakcją i źródłem satysfakcji. Ludzie jedli razem i rozmawiali ze sobą. Opadły z nich role nadawane im przez kapitalistyczne społeczeństwo, doświadczali czegoś razem, czegoś co miało sens dla nich osobiście, nawet jeśli nie prowadziło do zmiany rządu.

Horyzontalizm staje się problemem w fazie drugiej, bo gdy nie ma środków, by się skoordynować, nie ma możliwości wypełnienia próżni w sprawowaniu władzy, ani nawet ustalenia najskuteczniejszej strategii wyborczej, jak stało się w Egipcie. W Brazylii prezydentka Dilma Rousseff chciała wprowadzić reformy zgodne z żądaniami ludzi na ulicach, nie była jednak w stanie stwierdzić, czego się domagają, bo żądań było niemal tyle, co samych protestujących, a może nawet więcej.

Prefiguracja nastręcza podobnych trudności, jako że nakłada ścisłe ideologiczne ograniczenia dotyczące tego, co jest akceptowalne. W drugiej dekadzie XXI wieku widzieliśmy, jak tworzą się rewolucyjne sytuacje. Gdy elity czują się zagrożone, ich odpowiedzią staje się kontrrewolucyjna przemoc. Jeśli ktoś napada na naszą wioskę i zaczyna mordować ludzi, pewnie nie będziemy skłonni zareagować w sposób, w jaki chcielibyśmy w przyszłości żyć, już po odparciu ataku – a tego wymaga od nas prefiguracja, wcielania ideałów od samego zarania.

Ruchy protestu, które analizujesz, zawierają silny element działań zbiorowych, często w kontrze do neoliberalizmu i jego indywidualistycznych ideałów. Jednak całkowite odrzucenie reprezentacji i hierarchii można także odczytywać jako indywidualizm w najczystszej formie – przekonanie, że nikt nie może mówić w moim imieniu. Jak to rozwikłać?

To przedziwny paradoks. Powiedziałbym jednak, że oba te stwierdzenia są jednocześnie prawdziwe. Jak przekonywał ukraiński socjolog Wołodymyr Iszczenko, wiele buntów, których byliśmy świadkami w drugiej dekadzie XXI wieku, można interpretować jako reakcje na kryzys przedstawicielstwa w ogólnoświatowym systemie pod wpływem neoliberalizmu. Ludzie coraz mniej ufają swoim rządom, ponieważ współczesne państwo spełnia potrzeby głównie gospodarczych elit, pomijając potrzeby zwykłych obywateli – chyba że znajdzie się jakaś część klasy rządzącej, która będzie za nich prowadziła tę walkę.

Pod innymi względami jednak owe bunty wewnętrznie odtworzyły pewne aspekty i podejścia istniejące już w systemie, w którym wybuchły. Argentyński historyk Ezequiel Adamovsky, jeden z bardziej elokwentnych intelektualistów ruchu organizującego okupacje na początku pierwszej dekady XXI wieku, które doprowadziły do popularyzacji horyzontalizmu, powiedział mi kiedyś, że to, co robili, było odpowiedzią na konkretne niedociągnięcia instytucji przedstawicielskich – przedsiębiorstwa, państwa, związku zawodowego, partii – ale że zapewne działali także pod wpływem neoliberalnych idei wolności i antypaństwowego dyskursu rozpowszechnionego w argentyńskich mediach, które sprzyjały prywatyzacji.

Można powiedzieć, że ruchy te były subiektywnie antysystemowe, obiektywnie jednak prosystemowe ponieważ przyjmując ostatecznie taką, a nie inną formę, tworzyły okoliczności wykorzystane przez dotychczasowe struktury władzy.

Masowe protesty są stosunkowo nową formą prowadzenia sporów politycznych. Ich wyłonienie się łączy się ściśle z nagłaśniającym efektem mediów masowego przekazu. Jednak bunty z drugiej dekady XXI wieku były też napędzane i kształtowane przez nowe platformy internetowe. Jak współdziałają ze sobą te dwa typy mediów, jak kształtowały główne ruchy protestu w przeciągu ubiegłej dekady?

Początkowo proponowano wiele interpretacji, zwłaszcza w liberalnych mediach anglojęzycznych, według których mieliśmy do czynienia z „rewolucjami w mediach społecznościowych”. Z dzisiejszej perspektywy jest jasne, że te platformy były tylko jednym z wielu czynników, które uczyniły owe bunty możliwymi. Choć platformy społecznościowe odegrały pewną rolę, odbyło się to na ich styku z mediami tradycyjnymi.

Dziennikarze pracujący dla tradycyjnych redakcji, tacy jak ja, przyglądali się platformom społecznościowym, pisali na nich posty, zbierali tam informacje. Zaś użytkownicy tych platform czytali wytwory tradycyjnych redakcji i omawiali je w sieci. Trudno te dwa zjawiska rozdzielić i myślę, że nie ma takiej potrzeby.

Dzięki mediom o wiele więcej osób chciało wziąć udział w demonstracjach i definiowaniu ich znaczenia, jako że, jak już powiedzieliśmy, same bunty nie były w stanie albo nie chciały podjąć się przedstawienia światu tego, czego się domagały. Jednak sam sposób relacjonowania buntu w mediach może przekształcić to, co się w ramach tego buntu dzieje. W Brazylii grupy, które wyszły na ulice pod różnymi hasłami, wzięły te idee właśnie z mediów. W nieunikniony sposób to, jak dany protest był przedstawiany w mediach, wpływało na to, jak ludzie go rozumieli. Często bywało tak, że choć ludzie fizycznie zajmowali tę samą przestrzeń na ulicy, psychicznie brali udział w dwóch różnych protestach.

W Ukrainie to, co później nazwano Euromajdanem, było początkowo stosunkowo niewielką grupą osób, protestujących przeciwko decyzji prezydenta Wiktora Janukowycza, który odmówił podpisania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Ci ludzie wierzyli w tę sprawę, mieli spójne postulaty, którymi uzasadniali potrzebę zawarcia tej umowy. Większość mieszkańców Ukrainy jednak tego nie popierała.

Stambuł, Turcja, 23 marca 2025 r. Policjanci używają gazu pieprzowego do oczyszczenia protestującego podczas demonstracji po tym, jak burmistrz Stambułu Ekrem İmamoğlu został aresztowany i wysłany do więzienia. Aresztowanie Ekrema İmamoğlu wywołało największą falę protestów w Turcji od czasu Gezi Park w 2013 r. ©HUSEYİN ALDEMIR

Dopiero po stłumieniu tych pierwszych protestów na placu w centrum Kijowa pojawiło się o wiele więcej ludzi. Dowiedzieli się, co zrobiono z protestami, uznali to za odrażające i chcieli coś z tym zrobić. Przynieśli ze sobą własne postulaty. Na ulicy toczyły się prawdziwe walki o znaczenie wydarzeń na placu.

Cokolwiek różni ludzie myśleli na temat Euromajdan – o ile nie byli fizycznie na miejscu i nie prowadzili własnych badań terenowych – brało się z różnych jego interpretacjach w mediach. Przed pełnoskalową inwazją Rosji na Ukrainę w 2022 roku spotykałem ludzi, którzy żyli w jednej rodzinie, a mimo to mieli zupełnie odmienne przekonania o tym, co się tam stało, ponieważ śledzili inne media. Ci, którzy oglądali media rosyjskojęzyczne, zazwyczaj o wiele częściej widywali na placu skrajną prawicę. Ludzie na Zachodzie zwykle słyszeli narrację o tym, że demonstranci domagali się wejścia do Unii Europejskiej.

Na początku drugiej dekady XXI wieku rozpowszechnione było przekonanie, że platformy społecznościowe oznaczają niezapośredniczoną samoreprezentację i dziennikarstwo obywatelskie, które głosi prawdę. Teraz już wszyscy wiedzą, że dobrze finansowane jednostki i grupy są w stanie wykoślawić komunikaty na tych platformach oraz że narracje wyłaniające się z miliardów ujęć rzeczywistości produkowanych dzień w dzień mogą wprowadzać w błąd. Przy tak ogromnym zwielokrotnieniu faktów nieunikniona jest pewna selekcja, a dokonuje jej algorytm stworzony po to, by maksymalnie zwiększać dochody z reklam. Nawet rzeczy, które są w ścisłym znaczeniu prawdą – jak prawdziwa fotografia – mogą przyczynić się do powstania mylnych interpretacji.

Czy poza Brazylią w ruchach, które badałeś, obecna była – jako konkretny postulat lub daleki ideał – wolność?

Na płytkiej warstwie wolność może oznaczać, cokolwiek chcesz. Można powiedzieć, że w każdym proteście w dziejach ludzkości chodziło o wolność. Jednak interpretacja tego pojęcia może być różna i zależy od tego, kogo zapytamy.

W drugiej dekadzie XXI wieku interesujące jest to, że repertuar skarg był mniej więcej podobny, podobna była taktyka i podejście organizacyjne, choć konteksty społeczne, gospodarcze i polityczne były skrajnie odmienne. Subiektywna treść każdego z protestów również była skrajnie odmienna, podobnie jak podejście do pojęcia wolności. W przypadku Tunezji, Egiptu czy Bahrajnu można było odczytać te bunty jako żądanie wolności od dotychczasowego reżimu. W Turcji – jako wołanie o wolność od naruszania przestrzeni publicznej. Współczesne im protesty przeciwko polityce zaciskania pasa na południu Europy można interpretować jako pragnienie wolności uczestniczenia w gospodarce poprzez zatrudnienie bądź dostęp do zasiłków w państwie opiekuńczym stworzonym przez poprzednie pokolenia.

W Ukrainie pierwotni protestujący chcieli wolności dołączenia do UE, jednak podpisanie umowy stowarzyszeniowej oznaczało także wprowadzenie wielu nowych zasad i zmian w gospodarce, co wytworzyłoby nowy podział na wygranych i przegranych. Ludzie także interpretują i pamiętają własne życie w odmienny sposób w różnych momentach historii. Dziś więcej Ukraińców zapewne interpretowałoby owe protesty jako żądanie wolności od Rosji.

W protestach o strukturze horyzontalnej, dopuszczających kakofonię wielu jednocześnie wysuwanych, niekiedy wzajemnie sprzecznych postulatów, pojęcia, którymi wygrywa się zazwyczaj bitwę o zdefiniowanie narracji, muszą być odpowiednio szerokie i całkowicie pozytywne, niezależnie od osobistych poglądów politycznych.

W drugiej dekadzie XXI wieku widzieliśmy, że pojęcia takie jak demokracja, wolność i sprzeciw wobec korupcji wybijały się na szczyt, jako że ze wszystkimi trzema zgadzają się wszyscy. Ludzie w Hongkongu walczyli o demokrację, choć Chińska Republika Ludowa jest, według własnego nazewnictwa, państwem demokratycznym. Dla wielu Egipcjan, którzy zgromadzili się na demonstracjach w 2011 roku, było oczywiste, że stworzenie demokratycznego Egiptu podważy imperializm Stanów Zjednoczonych i interesy ich sojuszników w tym regionie, Arabii Saudyjskiej i Izraela. Jednak w oczach korespondenta CNN Egipcjanie żądali wolności, aby być tacy jak my, aby powielić nasz system polityczny i dołączyć do Stanów Zjednoczonych jako pomniejszy sojusznik.

Gdy wymawia się te wielkie słowa, diabeł tkwi w szczegółach.

Kijów, Ukraina, 14 grudnia 2013 r. Protestujący gromadzą się na Majdanie Niepodległości podczas koncertu ukraińskiego zespołu Okean Elzy. Rewolucja Godności, będąca następstwem protestów Euromajdanu, zakończyła się obaleniem prezydenta Wiktora Janukowycza. Według oficjalnych danych w starciach z policją zginęło 106 protestujących. ©JULIA KOCHETOVA

Czy ruchy środowiskowe odegrały jakąś rolę w wielkich buntach drugiej dekady XXI wieku? W oparciu o wnioski wyciągnięte z badanych protestów, co mogłoby sprawić, że ruchowi na rzecz ochrony środowiska mogłoby się udać?

Bunty w miejscach takich jak Egipt czy Bahrajn miały charakter głównie polityczny, ponieważ zmagały się z oczywistymi i restrykcyjnymi represjami na gruncie polityki. Skupiały się głównie na transformacji porządku politycznego, nie zaś kwestiach ekologii. Ale w krajach takich jak Turcja, Brazylia i Chile, bunty wyraźnie dotyczyły kwestii ekologii. Protesty przy parku Gezi zainicjowała obrona publicznych terenów zielonych, a aktywiści stający w obronie przyrody zaangażowali się w nie jako pierwsi. W Brazylii zwolennicy działań progresywnych automatycznie są obrońcami przyrody, praw rdzennej ludności i ochrony dorzecza Amazonki. Bolsonaro, z drugiej strony, doszedł do władzy za sprawą jasno wyrażanej intencji dokończenia kolonizacji Brazylii, zniesienia autonomii rdzennych ludów i przekształcenia większych terenów wzdłuż Amazonki w ziemie o znaczeniu gospodarczym.

Jestem przekonany, że walka o przekształcenie istniejącej globalnej gospodarki w taką, która będzie mniej niszczycielska dla naszej planety, to jedno z najważniejszych wyzwań XXI wieku. Wiele dużych protestów w drugiej dekadzie XXI wieku przejawiało tendencje antypaństwowe, wyrażone bądź domyślne. Jednak czy nam się to podoba, czy nie, obecny układ państw tworzących ogólnoświatowych system będzie kluczowy dla ocalenia naszej planety przed katastrofą klimatyczną. Potrzebna będzie zmiana prawa i relacji międzypaństwowych. Potrzeba będzie współpracy pomiędzy dwoma największymi państwami tego systemu, Stanami Zjednoczonymi i Chinami, choć teraz sytuacja nie wygląda dobrze. Odrzucenie państwa jako terenu, na którym toczymy walkę, byłoby błędem.

Ruchy protestacyjne mogą wiele zdziałać. Mogą zmienić to, kto podejmuje decyzje, pokazać elitom, na czym ludziom zależy, narzucić im realne koszty, które sprawią, że racjonalnie dla nich będzie zachowywać się bardziej odpowiedzialnie. To wszystko będzie istotne.

Pomimo niepożądanych wyników wielu buntów, większość rewolucjonistów, z którymi rozmawiałeś, nie zaleca złożenia broni. Pierwsza połowa trzeciej dekady XXI wieku pokazuje także, że masowe protesty – od Black Lives Matter po Iran, Serbię i Gruzję – pozostają popularną formą toczenia politycznych sporów. Czy struktura i taktyka protestów obecnie się zmienia?

Szczególna forma protestu, którą opisuję, wyrasta zarówno z przyczyn ideologicznych, jak i materialnych. Stała się możliwa i łatwiejsza w stosowaniu w porównaniu z innymi formami oporu. W trzeciej dekadzie XXI wieku mamy do czynienia z pewną ideologiczną ewolucją. Obecnie panuje mniejsze przekonanie, jakoby spontaniczność i brak struktury były z gruntu korzystne. Dostrzegam mniejszy nacisk na wiarę, że każdy postulat jest jednakowo ważny i że każdy może dołączyć i przemawiać z równą dozą autorytetu. W propalestyńskich miasteczkach namiotowych w Stanach Zjednoczonych toczy się na przykład świadomy proces doboru osób, które w imieniu demonstrantów wypowiadają się dla mediów – tak, aby nikt przypadkowy nie zaczynał tłumaczyć mediom, czego dotyczy dana akcja, i podsuwać własne interpretacje.

Warunki materialne pozostają jednak z grubsza te same. Jawiące się jako spontaniczne, koordynowane w internecie masowe protesty o horyzontalnej strukturze wciąż są najłatwiejsze do zorganizowania – w porównaniu choćby z tworzeniem organizacji, które byłyby w stanie długofalowo podejmować działania zbiorowe oraz szybko i skutecznie je koordynować.

Nakon još jednog niza uspješnih izbora – ovaj puta na lokalnoj razini – hrvatska zeleno-lijeva platforma Možemo! nalazi se na ključnoj prekretnici. Može li istodobno ispuniti obećanja o promjenama, ostati vjerna svojim temeljima i odgovoriti na sve zahtjevnije izazove profesionalnog upravljanja na lokalnoj, nacionalnoj i europskoj razini?

Kada su Zagrepčani u svibnju izašli na birališta na lokalnim izborima, nisu birali samo gradonačelnika. Nakon četiri godine upravljanja gradom od strane koalicije Možemo! i Socijaldemokratske partije (SDP), ovi su izbori zapravo poslužili kao svojevrsni referendum o prvoj zeleno-lijevoj vlasti u povijesti hrvatske metropole.

Rezultat je bio uvjerljiva pobjeda koalicije. U utrci za gradonačelnika, kandidat Možemo! Tomislav Tomašević ušao je u drugi krug s 47,6 posto glasova, daleko ispred desne protukandidatkinje Marije Selak Raspudić, koja je osvojila tek 15,7 posto. Drugi krug završio je uvjerljivom pobjedom Tomaševića, koji je osvojio 56,6 posto glasova. Još važnije, Možemo! i SDP zadržali su većinu u Gradskoj skupštini, čime su osigurali ključan preduvjet za kontinuitet u upravljanju gradom.

Možemo! je dobre rezultate ostvario i u drugim dijelovima Hrvatske. U Pazinu je Suzana Jašić ponovno izabrana za gradonačelnicu, što je potvrdilo stabilnu podršku platformi u toj sredini. U Karlovcu je kandidatkinja Možemo! Draženka Polović ostvarila iznenađujuće dobar rezultat i za svega nekoliko postotnih bodova propustila pobijediti u gradonačelničkoj utrci, simbolički značajan iskorak u regiji u kojoj platforma dosad nije imala jače političko uporište. U Rijeci, Splitu, Osijeku, Dubrovniku, Puli i drugim većim gradovima Možemo! je zadržao svoje vijećnike, potvrdivši da njihova biračka baza ostaje najjača u urbanim sredinama.

Ali što stoji iza ovog uspjeha?

Unbound: The Battle Over Freedom – Our latest print edition is out now!

Read it online or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER Sjeme promjene

Gotovo dva desetljeća Zagrebom je upravljao populist Milan Bandić sa svojom klijentelističkom hobotnicom. Njegova vladavina obilježena je brojnim korupcijskim aferama, netransparentnim upravljanjem, rastućim dugom i urbanističkim kaosima, no njegova iznenadna smrt početkom 2021. otvorila je politički prostor koji je Možemo! brzo i strateški iskoristio.

Uoči lokalnih izbora te godine, Možemo! je kampanju temeljio na obećanjima o dubokoj političkoj, administrativnoj i infrastrukturnoj obnovi, zasnovanoj na transparentnosti, održivosti i socijalnoj pravdi. Ključne točke kampanje 2021. uključivale su zatvaranje odlagališta otpada na Jakuševcu, ulaganja u javni prijevoz, ubrzanje obnove nakon potresa i pokretanje zelene tranzicije. Ubrzo nakon izbora, Tomašević je postao ključna politička figura i simbol generacijske i političke promjene.

Možemo! je osvojio 23 od ukupno 47 mjesta u Gradskoj skupštini i formirao većinu zajedno sa SDP-om. Prvi mandat koalicije bio je obilježen naporima da se stabilizira naslijeđena situacija restrukturiranjem gradskih poduzeća, konsolidacijom javnih financija i otvorenim upravljanjem prema javnosti. Ostvareni su vidljivi pomaci u modernizaciji javnog prijevoza, obnovi vrtića i škola te ulaganjima u sportsku infrastrukturu. Nabava novih  Končarevih tramvaja, uvođenje novih električnih autobusa i širenje pješačkih zona u središtu grada, označili su konkretan pomak prema zelenijem i građanima pristupačnijem urbanom prostoru. Iako neka od ključnih predizbornih obećanja – poput zatvaranja odlagališta otpada na Jakuševcu nisu realizirana, a provedba reformi bila je usporena uslijed otpora interesnih struktura povezanih s bivšom gradskom upravom, birači su ipak odlučili dati povjerenje Možemo! za još jedan mandat.

U svom pobjedničkom govoru tijekom izborne noći, Tomašević je najavio da slijedi „mandat razvoja“, naglasivši kako je prvi mandat bio usmjeren na sanaciju naslijeđenog nereda, dok će drugi biti posvećen realizaciji ključnih projekata, od priuštivog stanovanja i energetske tranzicije do velikih infrastrukturnih projekata, uključujući i dugo očekivani centar za gospodarenje otpadom. Sada se postavlja ključno pitanje: može li Možemo! ispuniti ta obećanja i učvrstiti svoju poziciju kao vjerodostojna i stabilna politička snaga?

Turbulentna povijest

Povijest zelenih političkih opcija u Hrvatskoj obilježena je nizom kratkih uzleta i brzih padova, ali i stalnom potragom za autentičnim glasom koji bi zelene i socijalne teme postavio u središte političkog diskursa. Tijekom 1990-ih i ranih 2000-ih, nije bilo ozbiljnijih zelenih aktera na političkoj sceni, a ekološka pitanja uglavnom su ostajala na marginama javne rasprave ili unutar djelovanja civilnog društva.

Prva ozbiljnija politička inicijativa pojavila se 2013. godine osnivanjem stranke Održivi razvoj Hrvatske (ORaH), koju je predvodila tadašnja saborska zastupnica i bivša ministrica zaštite okoliša Mirela Holy. ORaH je u početku doživio snažan uzlet. Poruke o održivoj poljoprivredi, borbi protiv korupcije i društvenoj pravednosti odjeknule su među urbanim, obrazovanim i ekološki osviještenim biračima razočaranima u tadašnju političku ponudu, osobito SDP. U jednom je trenutku stranka dosegnula gotovo 20 % podrške, a vrhunac je uslijedio 2014. godine kada je Davor Škrlec izabran u Europski parlament, postavši prvi zeleni europarlamentarac iz Hrvatske.

Ipak, ORaH nije uspio konsolidirati stranačku strukturu te je ubrzo upao u niz internih sukoba. Na parlamentarnim izborima 2015. nisu osvojili niti jedan mandat, a nedugo potom Holy se povukla iz politike. Bez njezina vodstva, stranka ubrzano nestaje, ostavljajući prazan prostor na zelenoj političkoj sceni.

No taj prostor nije dugo ostao ispražnjen. U Zagrebu je 2017. osnovana inicijativa Zagreb je NAŠ!, koju su pokrenuli zeleni aktivisti, kulturni radnici i sindikalisti s ciljem obrane javnog interesa na lokalnoj razini. Iste godine ostvarili su simbolički važan uspjeh, osvojivši četiri mandata u Gradskoj skupštini Grada Zagreba, što je označilo početak novog poglavlja u razvoju zelenog pokreta u Hrvatskoj.

Politički uspon platforme Možemo! predstavlja rijedak primjer transformacije aktivističkog pokreta u ozbiljnog političkog aktera. Nakon neočekivanog uspjeha na izborima za Skupštinu Grada Zagreba 2017. godine, aktivisti okupljeni oko inicijative Zagreb je NAŠ! zaključili su da zelene i progresivne političke ideje ne smiju ostati ograničene na razinu glavnog grada. Platforma Možemo! formalno je osnovana 2019. godine.

Iako te godine nisu prešli izborni prag na europskim izborima, kampanja im je donijela prepoznatljivost i otvorila prostor za zelene teme u široj javnosti. Pravi politički proboj dogodio se 2020. godine, kada su u sklopu šire zeleno-lijeve koalicije osvojili sedam mandata u Hrvatskom saboru. Time se pokazalo da su birači spremni podržati političku opciju koja povezuje društvenu pravednost, ekološku odgovornost i jasnu antikorupcijsku agendu.

Uslijedila je pobjeda na lokalnim izborima u Zagrebu i Pazinu te ulazak u izvršnu vlast. No s rastom nacionalnog profila došli su i veći izazovi. Godina 2024. pokazala se kao ključni politički ispit za platformu. U tzv. „superizbornoj godini“, koja je uključivala parlamentarne, europske i predsjedničke izbore, Možemo! je morao pokazati da nije samo stranka Zagreba, već i održiva nacionalna politička snaga.

Na parlamentarnim izborima u travnju osvojili su 9,1 posto glasova i povećali broj zastupnika na deset. U lipnju su prvi put izborili zastupnika i u Europskom parlamentu, osiguravši prisutnost i na razini EU institucija.

U prosincu je njihova saborska zastupnica Ivana Kekin bila kandidatkinja na predsjedničkim izborima te osvojila oko 9 % glasova. Tijekom kampanje bila je izložena pravosudnim i političkim  pritiscima , u kojima su sudjelovali i određeni interesni lobiji povezani sa zagrebačkim strukturama moći. Umjesto da joj naštete, ti su napadi dodatno mobilizirali dio birača i učvrstili percepciju Možemo! kao političke opcije koja je trn u oku etabliranim elitama.

Na raskrižju moći

Nakon uspjeha na lokalnim izborima 2025., Možemo! se nalazi na prekretnici. Ulaskom u šestu godinu postojanja i drugi mandat u Zagrebu, Pazinu i Hrvatskom saboru, platforma više ne može računati na efekt političke novosti ili iznenađenja. Pred njima je zrelija faza političkog života, ona u kojoj se odlučuje ne samo o popularnosti, nego i o dugoročnoj održivosti kao ozbiljnog političkog aktera.

Jedna od ključnih dilema s kojom se suočavaju odnosi se na napetost između participativnog lokalnog pristupa iz kojeg su proizašli i potrebe za stranačkom disciplinom na nacionalnoj razini. Možemo! od početka nije zamišljen kao klasična stranka, već kao politička platforma. No upravljanje velikim gradom poput Zagreba, prisutnost u Saboru i sve aktivnija uloga u europskim institucijama zahtijevaju profesionalizaciju, jasnije hijerarhije i sposobnost brzog donošenja odluka.

Kao i mnoge zelene stranke u Europi, Možemo! se suočava s izazovom prijelaza iz svijeta aktivizma u sferu izvršne vlasti, iz ulice u institucije. Ideali horizontalnosti, otvorenosti i participativne demokracije teško se uklapaju u institucionalne okvire koji zahtijevaju brzinu, učinkovitost i jasnu odgovornost. Ključno pitanje za Možemo! postaje: mogu li zadržati vlastite vrijednosti i istovremeno učinkovito upravljati?

Saborska zastupnica i stranačka koordinatorica Sandra Benčić iz prve ruke poznaje pritiske koje nosi odgovornost upravljanja. Kaže kako je platforma od početka svjesna izazova balansiranja između aktivizma i institucionalnog rada, te da zato razvijaju fleksibilan organizacijski model koji nastoji očuvati temeljne vrijednosti, ali omogućiti efikasnu operativnost.

Umjesto tradicionalne stranačke strukture, Možemo! je razvio sustav tematskih grupa u kojima sudjeluju članovi, stručnjaci i zainteresirani građani. Cilj je, kaže Benčić, izgraditi most između „institucionalne politike i društva koje zna, ima iskustvo i želi doprinositi“, čime se nastoji sačuvati horizontalni karakter platforme, ali i omogućiti učinkovito funkcioniranje.

„Ne želimo postaviti strukturu koja će biti uklesana u kamen. Naš cilj je da se odgovornost preuzima kroz rad, da se ljudi isprofiliraju prirodno, bez forsiranja. To je sporije, ali dugoročno održivije,” objašnjava Benčić. Ipak, priznaje da participacija ima svoje granice: „U trenucima kad treba donositi brze odluke, hijerarhija se mora postaviti jasnije jer odgovornost mora biti konkretna. Nije to odstupanje od naših načela, već prilagodba stvarnosti” objašnjava.

Drugi veliki izazov odnosi se na geografsku distribuciju podrške. Iako Možemo! i dalje bilježi dobre rezultate u većim urbanim sredinama, prisutnost u manjim gradovima i ruralnim područjima znatno je slabija. Iako se u kampanjama ističu teme važne za ta područja poput održive poljoprivrede, zelene javne nabave, dostupnog zdravstva, decentralizacije i infrastrukturnih ulaganja, poruke teško probijaju postojeće političke barijere.

To otvara strateško pitanje: treba li Možemo! prilagoditi svoju političku poruku i organizaciju da bi dosegao širi krug birača izvan urbanih jezgri, ili bi time kompromitirali svoj izvorni identitet?

Benčić smatra da nije riječ samo o prilagodbi poruke, nego o nedostatku kapaciteta na terenu. Platforma još uvijek nema dovoljno lokalno ukorijenjenih ljudi koji bi mogli vjerodostojno komunicirati teme i potrebe svojih zajednica.

„Ne želimo samo poslati nekoga s vrha da ‘pokriva teren. Trebaju nam ljudi koji poznaju svoj kraj, stručni su za svoje područje i razumiju lokalnu dinamiku. To gradimo, ali to je proces“, ističe. Također, napominje da čak i kvalitetni programi teško dolaze do izražaja: „Djelomično zato što nas nema dovoljno na terenu, ali i zato što medijski prostor favorizira sukobe i polarizaciju“. Cilj je, zaključuje, ne samo biti prisutan u vrijeme izbora, nego dugoročno ulagati u ljude, političku edukaciju i izgradnju povjerenja u zajednicama gdje još nisu prisutni.

Treći veliki izazov pred kojim se Možemo! nalazi tiče se potrebe za kadrovskim osnaživanjem, pitanje koje postaje sve važnije kako platforma ulazi u zreliju fazu političkog djelovanja. Iako je jezgra stranačkog vodstva godinama nosila većinu odgovornosti, pitanje nasljeđivanja i širenja kadrovske baze postaje sve aktualnije.

Tijekom posljednjih godina Možemo! je privukao novu generaciju političkih aktera. Jedna od njih je Dorotea Šafranić, studentica i novoizabrana zastupnica u zagrebačkoj Gradskoj skupštini. Kako sama ističe, prioritet platforme u naredne četiri godine trebao bi biti „agilnost i fleksibilnost, te dati prostor mladima koji unose svježinu i inovaciju u politički rad“.

U središtu njezine političke vizije nalazi se slušanje građana, uključivanje zajednice u donošenje odluka te jasno komuniciranje postignuća, osobito u sredinama gdje Možemo! drži vlast.
„Ključno je jasno komunicirati što smo postigli, kako bismo pokazali da promjena može biti i pozitivna i održiva“, poručuje.

Istovremeno, slaže se s Benčić u ocjeni da stranka mora biti prisutna i u sredinama u kojima još nema političko uporište, nudeći stvarne alternative i razumijevanje lokalnih potreba.
„Na taj način možemo graditi povjerenje i širiti pozitivne promjene diljem zemlje, uz poštivanje posebnosti svake zajednice.“

Šafranić i Benčić dijele uvjerenje da se Možemo! ne treba oslanjati na karizmu pojedinaca, već da treba sustavno ulagati u ljude spremne preuzeti političku odgovornost u godinama koje dolaze.

Sve ili ništa

Na kraju, vrijedi podsjetiti na nešto što se u hrvatskom političkom kontekstu često zaboravlja: Možemo! je i dalje jedna od rijetkih političkih opcija koja je došla na vlast s jasno definiranim reformskim programom i još važnije, koja je pokazala kontinuitet u njegovoj provedbi. Za razliku od ORaH-a i brojnih manjih stranaka s različitih strana političkog spektra, Možemo! nije samo osvojio vlast u velikom gradu poput Zagreba, već ju je i uspio zadržati.

Rezultati koje je platforma ostvarila u Zagrebu, i u prvom i u drugom mandatu, nisu tek izborni uspjesi, već prilika da se ispita može li politika u Hrvatskoj biti nešto više od pukog održavanja postojećeg stanja. Politički kapital koji se gradi na lokalnoj razini, gdje su rezultati upravljanja konkretni i izravno utječu na svakodnevni život građana, može se pretočiti u vjerodostojnost potrebnu za ostvarenje širih, nacionalnih ambicija.

Ako građani prepoznaju da promjene nisu samo najavljene, već i stvarno provedene, tada projekti poput Možemo! mogu nadživjeti okvire u kojima su nastali i postati ključna snaga u redefiniranju hrvatske političke stvarnosti. Predstojeći mjeseci i godine pokazat će je li ta prilika iskorištena ili propuštena.

After another set of good electoral results – this time at the local level – Croatia’s Green-Left Možemo! (We can!) stands at a critical juncture. Can the party deliver on its mandate of change while balancing its grassroots origins with the demands of professional governance on the local, national, and European level?

When residents of Zagreb went to the polls in May for local elections, they were not just choosing a mayor. After four years of municipal governance by a coalition between Možemo! (We Can!) and the Social Democratic Party (SDP), the vote served as a de facto referendum on the first Green-Left administration in the history of the Croatian capital.

The result was a resounding victory for the coalition. In the mayoral race, Možemo! leader Tomislav Tomašević went into the second round with 47.6 per cent of the vote, far ahead of right-wing challenger Marija Selak Raspudić, who secured just 15.7 per cent. The second round also ended with a comfortable victory for Tomašević, who won 56.6 per cent of ballots. But even more importantly, Možemo! and SDP maintained a majority in the City Assembly, thereby securing a vital pillar for governance continuity.

But Možemo! saw good results elsewhere in Croatia as well. In Pazin, Suzana Jašić was re-elected mayor, confirming continued support for the party in the municipality. In Karlovac, Možemo! candidate Draženka Polović achieved a surprisingly strong result, falling just a few percentage points short of winning the mayoral race and marking a symbolic breakthrough in a region where the platform had previously lacked significant support. Finally, in Rijeka, Split, Osijek, Dubrovnik, Pula and some other major cities, Možemo! retained its presence in city councils, reaffirming that its voter base remains strong in urban areas.

But what drove this success?

Unbound: The Battle Over Freedom – Our latest print edition is out now!

Read it online or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER The seeds of change

For almost two decades, Zagreb had been governed by populist politician Milan Bandić and his political and business network. Bandić’s leadership was marred by numerous scandals, opaque governance, mounting debt, and chaotic urban planning, with accusations of clientelism. But his sudden death in early 2021 opened a political opportunity that Možemo! swiftly and strategically seized.

Ahead of that year’s local elections, the party based its largely grassroots campaign on the promise of deep political, administrative, and infrastructural renewal grounded in transparency, sustainability, and social justice. The 2021 campaign focused on closing the Jakuševec landfill, investing in public transport, accelerating post-earthquake reconstruction, and advancing the city’s green transition. Soon after, Tomašević emerged as a key political figure and a symbol of both generational and political change. Subsequently, Možemo! managed to 23 out of 47 seats in the City Assembly and formed a governing majority with the Social Democratic Party (SDP).

The coalition’s first term was characterised by efforts to stabilise the inherited situation, restructuring city-owned companies, consolidating public finances, and increasing oversight of municipal governance. Možemo! made visible progress in areas such as public transport modernisation, renovation of kindergartens and schools, and investments in sports infrastructure. The introduction of new electric buses, procurement of domestically manufactured trams, and the expansion of pedestrian zones in the city centre signalled a tangible shift toward greener and more people-oriented urban planning. And even though some key pledges, such as the closure of the Jakuševec landfill, remained unfulfilled and progress was at times slow due to resistance from interest groups linked to the former administration, voters chose to lend their support to Možemo! for another term.

In his victory speech on the eve of the May elections, Tomašević promised that the next four years would be focused on a “mandate of development”. While the first term was dedicated to cleaning up inherited mess, the second would deliver on affordable housing, energy transition, and large-scale infrastructure projects, including the long-awaited waste management centre. Now, the question is, can Možemo! make good on its promises and consolidate itself as a reliable political force?

A turbulent record

The history of green political movements in Croatia has been marked by a series of short-lived rises and quick downfalls, as well as a persistent search for an authentic voice to place environmental and social issues at the centre of political discourse. During the 1990s and early 2000s, there were no significant Green actors on the political scene, and ecological topics mostly remained on the margins of public debate or within the confines of civil society. The first serious political initiative emerged in 2013 with the founding of the party Sustainable Development of Croatia (Održivi razvoj Hrvatske, ORaH), led by then-parliamentarian and former Minister of Environmental Protection, Mirela Holy.

Initially, ORaH experienced a genuine political surge. The party’s messages on sustainable agriculture, fighting corruption, and social justice resonated with urban, educated, and environmentally conscious voters disappointed in the mainstream political offer, especially the Social Democratic Party (SDP). At its peak, the party polled as high as almost 20 per cent, and its crowning achievement came in 2014, when Davor Škrlec was elected to the European Parliament, becoming Croatia’s first Green MEP.

However, OraH failed to consolidate its organisational structure and struggled with internal conflicts. In the 2015 parliamentary elections, the party failed to win a single seat, and shortly afterwards, Holy withdrew from politics. Without her leadership, OraH rapidly disintegrated, leaving a vacuum in the country’s green political space.

But that space would not remain empty for long. In 2017, Zagreb is OURS! (Zagreb je NAŠ!) was formed in the Croatian capital by environmental activists, cultural workers, and unionists with the goal of defending the public interest at the local level. The initiative saw quick success in the same year by winning four seats in Zagreb’s City Assembly. It was a modest but symbolically important breakthrough, and it marked the beginning of a new chapter for the Croatian Green movement. The political rise of Možemo! is a rare example of a rapid transformation from a grassroots movement into a serious political player. After achieving a surprising success in 2017 with the Zagreb is Ours! (Zagreb je Naš!) list in the Zagreb City Assembly, the activists behind the initiative concluded that green and progressive political ideas could not remain confined to the boundaries of a single city. Hence, they formed the Možemo! platform in 2019.

Although they failed to win a seat in that year’s European elections, the campaign gave Možemo! valuable visibility and helped to push Green-Left issues into wider public consciousness. The real political breakthrough came in 2020, when the party ran as part of a broader Green-Left coalition in the national parliamentary elections. The campaign was highly successful and gave Možemo! seven seats in the Croatian Parliament.  The election sent a clear signal that voters were willing to place trust in a political option that combines social justice, environmental responsibility, and a strong anti-corruption stance.

The political rise of Možemo! is a rare example of a rapid transformation from a grassroots movement into a serious political player.

Then came the party’s electoral victory in Zagreb and Pazin and its entry into local governance. But as the platform’s national profile grew, so did the stakes. The year 2024 posed a major political test for Možemo!. In a so-called “super election year” featuring parliamentary, European, and presidential elections, the platform had to prove it was not just a party of Zagreb, but a lasting national political force. In the April parliamentary elections, Možemo! won 9.1 per cent of the vote and increased its presence in Parliament to ten seats. In June, the party managed to get into the European Parliament, establishing a foothold in the EU institutions.

In December, Možemo! MP Ivana Kekin took part in the presidential election, managing to secure around 9 per cent of the vote. Her campaign became the target of political discreditation and judicial pressures, some of which involved interest groups linked to entrenched power structures in Zagreb. However, far from derailing her candidacy, these attacks energised part of the electorate and reinforced Možemo!’s image as a political movement targeted by entrenched elites.  

The crossroads of power

Following its success in the 2025 local elections, Možemo! finds itself at a pivotal juncture. Now entering its sixth year of existence and holding a second term in Zagreb, Pazin, and the national parliament, the platform can no longer rely on the novelty factor or the element of surprise. What lies ahead is a more mature phase of political life; one that will test not just Možemo!’s popularity, but also its long-term political viability.

One central dilemma the platform faces is the tension between its local participatory roots and the need for national party discipline. From its early days, Možemo! was conceived not as a traditional party but as a political platform. However, running a city like Zagreb, maintaining a presence in Parliament, and engaging more actively in European institutions require professionalisation, clearer hierarchies, and the ability to make decisions in tighter timeframes.

As Greens in other European countries have experienced, the shift from activism to governance – from the streets to executive power – risks bringing into question a movement’s political identity. For Možemo!, the challenge is to balance its origins with the demands of governance.

Sandra Benčić is a member of the Croatian parliament and a party coordinator for Možemo! who has experienced these mounting pressures first-hand. According to her, the platform is fully aware of the tension between activism and governance. From the outset, Možemo! has worked to develop a flexible organisational model that can balance foundational values with the demands of institutional presence.

Rather than adopting a traditional party structure, Možemo! has built a system of thematic working groups that include members, experts, and engaged citizens. The idea, Benčić explains, is to build a bridge between “institutional politics and a society that knows, has experience, and wants to contribute”, preserving a horizontal ethos while ensuring the platform functions effectively.

“We don’t want to carve our structure in stone. The aim is for responsibility to emerge through engagement, for people to naturally step into roles, not be pushed into them. It is a slower path, but one that is more sustainable in the long run,”Benčić notes. But at the same time, she acknowledges the limits of participatory processes in the face of the realities of political life: “There are moments when decisions must be made quickly, and that is when clearer hierarchies become necessary, because accountability has to be tangible. That’s not a betrayal of our principles – it is an adjustment to how institutions actually work.”

A second major challenge that Možemo! is facing is the geographic distribution of support. While the platform continues to perform strongly in larger urban centres, its presence in smaller towns and rural areas remains limited, with significantly weaker electoral support. Although their campaign messaging emphasises issues relevant to these regions, such as sustainable agriculture, green public procurement, accessible healthcare, decentralisation, and infrastructure investment, these narratives have yet to break through entrenched political barriers. This raises a strategic question: Should Možemo! adapt its political messaging and organisational structure to reach voters beyond urban cores or would that inevitably dilute the political identity that brought them this far?

As Greens in other European countries have experienced, the shift from activism to governance risks bringing into question a movement’s political identity.

Benčić is clear that this isn’t just a matter of messaging, but of local capacity. The platform still lacks enough locally rooted individuals who can credibly communicate its priorities and translate them into concrete political messages. Furthermore, the parliamentarian explains, attempts to bring substantive programmes on healthcare, agriculture, or public services to the broader public often remain politically invisible, “partly because we don’t have enough presence on the ground, but also because the media space favours conflict and polarising themes”.

Rather than deploying top-down party operatives to unfamiliar territories, Možemo! wants to build its presence from the ground up, through people who understand the specific context in which they operate. “We need people who know their communities, who are experts in their fields, who understand local dynamics. We are building that, but it’s a process,” she says.

The strategic goal, according to Benčić, isn’t merely to “cover the ground” during elections, but to make long-term investments in people, political education, and trust in communities where the platform is not yet firmly established.

Finally, the third major challenge Možemo! faces is the growing need for dedicated personnel, a question that becomes increasingly pressing as the platform matures. While the party’s core leadership has carried much of the responsibility for years, the issue of succession is growing more urgent.

In recent years, a new generation of politicians has joined Možemo!. One of them is Dorotea Šafranić, a student and newly elected member of the Zagreb City Assembly. In her view, the platform’s priority over the next four years should be “staying agile and flexible, and giving space to young people who bring freshness and innovation to political work”.

At the heart of Šafranić’s political vision is listening to citizens, involving communities in decision making, and demonstrating clear achievements, especially in places where Možemo! holds power. “It’s crucial to clearly communicate our accomplishments to show that change can be both positive and sustainable,” she says.

At the same time, she agrees with Benčić that the party must be present in areas where it is not yet politically established, offering meaningful alternatives and a real understanding of local needs. “This is how we can build trust and spread positive change across the country, while respecting the uniqueness of each community.” Furthermore, Šafranić and Benčić both suggest that Možemo! envisions itself not as a platform dependent on individual charisma, but as a movement that systematically invests in people willing to take on political responsibility in the years ahead.

Everything to gain – or lose

In the end, it is worth remembering something often forgotten in the Croatian political context: Možemo! remains one of the few political forces to come to power with a clearly defined reform agenda and one of the even fewer to demonstrate a sustained commitment to its implementation.  Unlike ORaH or many smaller parties across the political spectrum, Možemo! has not only won but retained power in a big city like Zagreb.

The party’s results in Croatia’s capital, both in the first and second terms, are more than electoral victories; they are a test of whether politics in Croatia can be more than just managing the status quo. Political capital gained at the local level, where the results of municipal governance are tangible and felt in citizens’ daily lives, can translate into broader credibility for national ambitions.

If citizens recognise that promised reforms have been truly delivered upon, then projects like Možemo! stand a chance of outgrowing the context in which they were born and becoming a relevant force in reshaping Croatian political reality. The coming months and years will reveal whether that opportunity has been seized or lost.

En los últimos años, las manifestaciones y las revueltas han movilizado a un gran número de personas en todo el mundo. Sin embargo, estos movimientos no han logrado las transformaciones radicales que propugnaban. Es más, en algunos casos incluso han allanado el camino para que la derecha se haga con el poder y se instauren dictaduras militares. Los actos de protesta siguen siendo una forma popular de conflicto político, pero ¿qué lecciones podemos extraer de una década de revoluciones perdidas?

Green European Journal: Tal y como sostienes en tu libro Si ardemos, la década de 2010 fue testigo de las mayores protestas masivas de la historia, desde Egipto hasta Brasil, pasando por Chile, Ucrania y Hong Kong, que sin embargo no trajeron consigo verdaderas revoluciones. ¿Cuál fue el resultado de esta «década de protestas masivas»?

Vincent Bevins:  En los episodios que escogí para mi estudio, las protestas masivas se hicieron tan grandes que devinieron en algo diferente y, o bien acabaron derribando los gobiernos establecidos o bien desestabilizaron profundamente las sociedades. Determinar en qué se convirtieron, a menudo de forma inesperada y fortuita, es un gran interrogante y la respuesta varía de un caso a otro. El criterio con el que valoro las repercusiones de estas revueltas a largo plazo es comparar su desenlace con los objetivos que los organizadores de las protestas originales se habían fijado inicialmente. En la mayoría de los casos, las personas que entrevisté dijeron que el cambio se había producido en la dirección equivocada ya que se consiguió lo contrario de lo que se reclamaba. En otros casos, la gente se quedó con la sensación de haber logrado una victoria a medias, pues no se habían conseguido todos los objetivos de la movilización. Como es lógico, determinar qué querían los manifestantes originales no siempre es una tarea fácil, ya que había muchas opiniones discordantes en las calles.

Unbound: The Battle Over Freedom – Our latest print edition is out now!

Read it online or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER

También se puede recurrir a un criterio más amplio. El politólogo estadounidense Mark Beissinger diferencia las revoluciones a grandes rasgos, distinguiendo por un lado las revoluciones sociales, es decir, aquellas que transforman las estructuras específicas de poder dentro de la sociedad, y las revoluciones cívicas, aquellas que se limitan a cambiar la persona que está al mando de esa misma estructura de poder. El Euromaidán ucraniano de 2014 o las revoluciones de colores que tuvieron lugar en Europa Central y Oriental en la década de los 2000 no llegaron a reconfigurar realmente las estructuras de poder, sino que en muchos casos sembraron el caos a corto plazo y aumentaron la desigualdad y la tensión interna en los organismos en los que se desarrollaron. Los casos sobre los que escribo podrían describirse como revoluciones cívicas. Podrían haber desembocado en un gobierno con un nombre ligeramente distinto o algo mucho peor, como una invasión extranjera o una guerra civil. Sin embargo, ninguno de estos movimientos logró la profunda transformación social con la que soñaban cuando convocaron las protestas en primer lugar.

Des manifestants rassemblés devant le siège du RCD, le parti unique de Ben Ali, le 20 janvier 2011,en presence massive de l’armee tunisienne . La foule exige la dissolution du gouvernement provisoire et la fin du Rassemblement constitutionnel démocratique, symbole de l’ancien régime. inscription en arabe “Non au RCD “

Sostienes que una de las principales razones por las que se produce esta situación es porque no existe un vacío de poder como tal. Si el movimiento contestatario no está preparado (o no pretende) tomar las riendas del poder, entonces aparece en escena un grupo más organizado. ¿Cómo se desarrolló esta dinámica en la plaza Tahrir de Egipto, uno de los primeros casos que analizas?

La denominada Primavera Árabe comienza en Túnez en el año 2010, pero la plaza Tahrir de Egipto en 2011 sentó precedente para los años siguientes —no solo en el mundo árabe, sino en muchas otras partes del mundo en las que se replicó el modelo de Tahrir, como en Estados Unidos, España, Grecia o Hong Kong, por nombrar algunas.

En enero de 2011, un grupo de activistas organiza un acto de protesta en contra de la brutalidad policial en El Cairo. Se trata de un grupo de manifestantes que lleva reuniéndose más de una década y que desarrollaron un vínculo organizativo en torno a la solidaridad con Palestina y la oposición a la invasión estadounidense de Irak. Esperan recibir la típica represión policial, pero acude mucha más gente de la que preveían en un inicio, y aún más en los días siguientes. El 28 de enero, la protesta acaba en una batalla campal con la policía. Derrotados, los agentes de policía se arrancan los uniformes y huyen en plena noche. El ejército no participa en este enfrentamiento, por lo que los manifestantes se enfrentan a un vacío de poder en este breve lapso de tiempo. Podrían hacer muchas cosas, como intentar establecer algún tipo de sistema dual de poder o hacerse con alguna parte del Estado, al menos en cuanto a los medios de comunicación se refiere. En cambio, se limitan a tomar la plaza Tahrir porque ese había sido el objetivo de muchas otras protestas a lo largo de los años. Permanecen en la plaza durante 18 días, hasta que el gobierno de Hosni Mubarak es derrocado. Lo que ocurre en realidad es que el ejército toma el poder, pero no la plaza, aunque pueda parecer que ha sido ésta la que ha liderado los acontecimientos. En un sentido estricto, estamos ante un golpe militar dirigido por el Consejo Supremo de las Fuerzas Armadas (SCAF) que, cuando menos, promete celebrar unas elecciones democráticas.

La plaza Tahrir de Egipto en 2011 sentó precedente para los años siguientes.

Ahora bien, los sectores progresistas y laicos de la plaza, que tan presentes estuvieron en la cobertura del levantamiento de 2011 y que representan a una gran parte de la población egipcia, no consiguen aunar fuerzas en pos de un resultado electoral, y en la segunda vuelta se impone la Hermandad Musulmana, la mayor fuerza organizada de la plaza. A gran parte de la ciudadanía egipcia le agrada como dirigen el país, sobre todo teniendo en cuenta que la transición a la democracia suele ser un proceso bastante turbulento y caótico.

Sin embargo, en junio de 2013 una campaña de recogida de firmas se erige como heredera del espíritu de 2011. Esta iniciativa congrega un gran número de movilizaciones que acaban allanando el camino a un golpe de Estado militar. El ejército interviene con el apoyo de las monarquías del Golfo y, en última instancia, de la administración Obama, para llevar a cabo un golpe militar contrarrevolucionario y establecer la dictadura que gobierna hasta el día de hoy.

Si hubiera habido algún tipo de organización revolucionaria al frente de la revuelta o con capacidad para intentarlo, las personas manifestantes podrían haber hecho algo más que limitarse a tomar la plaza Tahrir. Pero no fue el caso, y perdieron la oportunidad.

El país que has investigado más de cerca es Brasil, donde una oleada de protestas de izquierdas dio lugar a un resultado imprevisto: la llegada a la presidencia del ultraderechista Jair Bolsonaro. ¿Cómo pudo suceder?

El caso de Brasil pone de manifiesto que el concepto de libertad puede significar cosas muy distintas para diferentes grupos de personas. El colectivo inicial, el Movimento Passe Livre («Movimiento Pase Libre», MPL), estaba formado por anarquistas autónomos de izquierdas que exigían un transporte público gratuito para todos los ciudadanos brasileños. Llevaban ocho años organizando protestas con regularidad, pero en junio de 2013 los principales medios de comunicación brasileños, de tendencia derechista y en manos de la oligarquía, apelaron a las autoridades para que aplicaran mano dura. Esta represión corrió a cargo de la policía militar brasileña, heredera de la dictadura respaldada por Estados Unidos.

Tiflis, Georgia, 9 de marzo de 2023. Manifestación contra la ley de «agentes extranjeros», que instauraba un registro de los medios de comunicación y ONG que recibían una financiación extranjera superior al 20 %. La ley se retiró en un principio, pero se reintrodujo en el año 2024, lo que provocó nuevas oleadas de protestas. ©MARIAM GIUNASHVILI

La conmoción de la sociedad civil brasileña, incluidos los mismos medios de comunicación que habían incitado a dicha represión, fue de tal magnitud que provocó un aluvión de apoyo a las protestas. Sin embargo, los principales medios de comunicación y la mayoría de las personas que se unieron a las protestas en aquel momento no estaban dispuestas a respaldar la acción directa anarquista ni la desmercantilización total del transporte público. Esto provocó un conflicto —que empezó siendo verbal pero que acabó siendo violento con los manifestantes de izquierda originales, muchos de los cuales acabaron expulsados de las calles. Llegados a este punto, un grupo de jóvenes brasileños que trabajaban para think tanks neoliberales auspiciados por Estados Unidos llegó a la conclusión (acertada, a mi modo de ver) de que cualquiera podía resignificar lo que estaba ocurriendo en las calles . Podían rebatir el fundamento mismo de las protestas y reinterpretar lo que estaba sucediendo, así que este grupo de estudiantes bien organizados y financiados desde el exterior decidió tomar la fórmula original, Movimento Passe Livre (MPL), y cambiarla por Movimento Brasil Livre («Movimiento Brasil Libre», MBL). Eligieron un acrónimo muy similar, pero con un concepto de la libertad radicalmente distinto: su visión de la libertad era de índole norteamericana y libertaria, como una relación de suma cero entre la sociedad civil y el Estado.

A lo largo de los dos años siguientes, este grupo lideró una nueva serie de protestas contra Dilma Roussef, la presidenta elegida democráticamente, y acabó reclamando su destitución, que se produjo en 2016. Acto seguido, la organización hizo campaña a favor del ultraderechista Jair Bolsonaro, llegando al poder codo con codo en el año 2019. Después de usurpar el estilo y la credibilidad de una formación autonomista, este grupo llegaba al poder para destruirla.

Hay dos principios que, de manera más o menos explícita, rigen los movimientos de protesta que has analizado: el horizontalismo y la prefiguración. ¿En qué consisten y por qué son importantes a la hora de entender el desenlace de las revueltas?

La horizontalidad es un método de organización política que insiste en que no debe haber ningún tipo de jerarquía. Los movimientos y experimentos antijerárquicos han existido durante muchos años, cobrando especial auge en los años sesenta, aunque la palabra «horizontalidad» surge en Argentina a principios del siglo XXI. Ante el colapso económico y estatal, se formaron asambleas que estaban abiertas a todo el mundo, sin líderes ni pretensiones de crear estructuras representativas o un nuevo Estado. El horizontalismo es un concepto ligeramente distinto, ya que no es un término meramente descriptivo, sino también normativo. Por ejemplo, el MPL brasileño creía que la horizontalidad era la forma correcta de organizar su movimiento. Los Indignados de la Puerta del Sol en España y el movimiento Occupy Wall Street en Estados Unidos también compartían algunos principios horizontalistas, mientras que en Egipto esta horizontalidad fue más bien el resultado de la incapacidad para coordinar unas estructuras representativas.

La prefiguración suele ser un asunto de gran importancia para el horizontalismo. En términos normativos, la prefiguración se basa en la convicción de que para crear la sociedad que deseamos, debemos ser capaces de reflejarla en el movimiento actual. En la plaza Tahrir, hubo personas con diferentes ideologías políticas, clases sociales y creencias religiosas que se unieron, se protegieron y se sustentaron las unas a las otras. Esto parecía ser una constatación de lo que el pueblo egipcio era capaz de hacer y motivaba a las personas a acudir a la plaza.

Desde una perspectiva radicalmente antiautoritaria, una revuelta debe crecer y crecer hasta convertirse en el nuevo Estado, en la semilla de una nueva sociedad. En Brasil, la horizontalidad específica de las protestas respondía al horizontalismo ideológico de sus participantes originales, que no creían realmente en el liderazgo. Todo el mundo se sentía bienvenido en las calles siempre y cuando tuviera algún tipo de queja contra la sociedad brasileña. El horizontalismo permitió que las protestas adquirieran una gran magnitud.

Lo mismo ocurrió en el parque Gezi de Estambul ese mismo año. Los elementos prefigurativos lo convirtieron en un lugar de encuentro más agradable y atractivo. Era un espacio de reunión donde las personas comían y conversaban. Sus funciones en la sociedad capitalista pasaban a un segundo plano mientras compartían una experiencia verdaderamente enriquecedora a nivel personal, aunque aquello no fuera a reemplazar al gobierno.

El horizontalismo se convierte en un problema en la segunda fase y es que no se puede acceder al vacío de poder ni articular la mejor estrategia electoral posible cuando no se dispone de medios que permitan la coordinación, tal y como ocurrió en Egipto. En Brasil, la presidenta Dilma Rousseff quería conceder a las calles el cambio que demandaban, pero era incapaz de entender qué pedían exactamente, porque pedían tantas cosas como personas había, o quizá incluso más. 

La prefiguración plantea unos retos similares pues impone un límite ideológico estricto sobre lo que se considera aceptable. En la década de 2010, asistimos a la eclosión de ciertas situaciones revolucionarias, y cuando las élites dominantes se sienten amenazadas, responden con violencia contrarrevolucionaria. Ahora bien, si alguien invade tu pueblo y empieza a matar a todo el mundo, lo más probable es que no quieras responder actuando de la forma en la que te gustaría vivir después de que se marchen, tal y como establecería la prefiguración. Final del formulario

Los movimientos de protesta que analizas tienen un fuerte carácter de acción colectiva y a menudo en contra del neoliberalismo y su ideal de individualismo. Sin embargo, también es posible interpretar el rechazo absoluto a la representación y a la jerarquía como una forma de individualismo en estado puro, como la convicción de que nadie puede hablar en nombre de los demás. ¿Cómo explicas esta paradoja?

Es una paradoja extraña, pero diría que ambas cosas pueden coexistir. Tal y como afirma el sociólogo ucraniano Volodymyr Ishchenko, muchas de las revueltas que presenciamos en la década de 2010 se pueden interpretar como una respuesta a la crisis de representación del sistema global neoliberal. La ciudadanía desconfía cada vez más de sus gobiernos porque el Estado moderno responde sobre todo a las élites económicas e ignora substancialmente a la población, a menos que esta consiga que algún sector de la clase dominante defienda sus intereses.

Por otra parte, estas revueltas reprodujeron a nivel interno algunos de los aspectos y perspectivas del sistema en el que surgieron. El historiador argentino Ezequiel Adamovsky, uno de los pensadores más elocuentes del movimiento que organizó las ocupaciones a principios de la década de 2000 ―que condujeron a la popularización del horizontalismo― me dijo que estas movilizaciones surgieron como respuesta al claro fracaso de las instituciones representativas (la empresa, el Estado, el sindicato, el partido). Sin embargo, probablemente también estaban influenciadas por las ideas neoliberales de libertad y el discurso antiestatal que tan extendidos estaban en los medios de comunicación favorables a la privatización en Argentina.

Se podría decir que estos movimientos eran antisistema en lo subjetivo, pero prosistema en lo objetivo porque adoptaron una forma final y crearon oportunidades que las estructuras de poder preexistentes supieron aprovechar.

Estos movimientos crearon oportunidades que las estructuras de poder preexistentes supieron aprovechar.

Las manifestaciones masivas son una modalidad de conflicto político relativamente reciente, cuya aparición está muy relacionada con el efecto amplificador de los medios de comunicación de masas. En este caso, las revueltas de la década de 2010 también recibieron el impulso y la influencia de los nuevos medios digitales. ¿Cómo interactuaron estos dos tipos de medios y cómo contribuyeron a dar forma a los principales movimientos de protesta de la última década?  

En un primer momento hubo numerosas interpretaciones, sobre todo en los medios liberales anglosajones, que apuntaban a que estos eventos eran revoluciones de las redes sociales. Ahora bien, a posteriori es evidente que las redes sociales fueron una de las muchas piezas que hicieron posibles estas revueltas y su papel consistió en interactuar con los medios tradicionales. Los periodistas que trabajaban para los canales tradicionales, entre los que me incluyo, miraban las redes sociales, publicaban y obtenían información de ellas. Los usuarios de las redes sociales leían los medios tradicionales y hablaban de ellos en las redes sociales. Es difícil dividir estos dos fenómenos y creo que no hay razón para hacerlo.

Los medios de comunicación hicieron que mucha más gente quisiera unirse a las protestas y determinaron su significado porque, como bien has dicho, estas revueltas no pudieron o no quisieron mostrar al mundo lo que eran en realidad. Sin embargo, la forma en que los medios de comunicación las presentan sí puede remodelar lo que ocurre en las revueltas. Los grupos que salieron a la calle con unas ideas diferentes en Brasil las habían sacado de los medios de comunicación. Del mismo modo, la manera en que los medios de comunicación exponían la protesta influyó inevitablemente en la percepción de la misma. Así, era frecuente encontrarse en la calle a dos personas que compartían el mismo espacio físico, pero que mentalmente estaban asistiendo a dos protestas diferentes.

El llamado Euromaidán de Ucrania surgió a raíz de un grupo relativamente pequeño de personas que protestaban contra la decisión del presidente Víktor Yanukóvich de no firmar un Acuerdo de Asociación con la Unión Europea. Esas personas creían en esa causa y tenían unos argumentos coherentes para defender la firma de ese acuerdo, pero la mayoría de la ciudadanía ucraniana no lo apoyaba. De hecho, fue la represión de los manifestantes lo que atrajo a mucha más gente a la plaza del centro de Kiev.. Estas personas se habían enterado de la represión, se les habían revuelto las tripas y querían pasar a la acción. También añadieron otras reivindicaciones. Hubo auténticas peleas en la calle sobre el significado de lo que estaba sucediendo en la plaza. Toda interpretación sobre el Maidán, a menos que se estuviera presencialmente allí y se investigara sobre el terreno, procedía de los medios de comunicación. Antes de que Rusia invadiera Ucrania a nivel global en 2022, conocí a personas de una misma familia que tenían ideas distintas de lo que había ocurrido porque veían medios de comunicación diferentes: quienes se informaban por los medios de comunicación rusos solían consumir contenido de los miembros de la extrema derecha que estaban presentes en la plaza, mientras que la creencia generalizada en Occidente era que las protestas se debían a la adhesión a la UE.

A principios de la década de 2010 también se extendió la opinión de que las redes sociales servían para la autorrepresentación sin intermediarios y el periodismo ciudadano veraz. En la actualidad, todo el mundo sabe que hay personas y grupos bien financiados que pueden distorsionar los mensajes en las redes sociales y que la información que surge de los miles de millones de fragmentos de la realidad que se publican cada día puede ser engañosa. Ante esta ingente multiplicación de los hechos, resulta ineludible que un algoritmo diseñado para maximizar los ingresos publicitarios ejecute un proceso de selección. Así, hasta los hechos más verídicos, como una fotografía real publicada en las redes sociales, pueden contribuir a crear relatos engañosos.

Estambul, Turquía, 23 de marzo de 2025. Agentes de la unidad antidisturbios hacen uso de gas pimienta para expulsar a un manifestante durante una protesta tras la detención y encarcelamiento del alcalde de Estambul, Ekrem İmamoğlu. La detención de İmamoğlu desencadenó la mayor ola de protestas en Turquía desde el episodio del parque Gezi en 2013. ©HUSEYİN ALDEMIR

Aparte de Brasil, ¿estaba presente la libertad en los movimientos de protesta que investigas, ya fuera como meta utópica o como reivindicación concreta?

En términos muy básicos, la libertad puede significar lo que cada persona quiera. Se podría decir que toda acción de protesta es una protesta por la libertad. Sin embargo, la interpretación de lo que eso significa puede variar mucho en función de a quién se le pregunte. Lo interesante de la década de 2010 es que se observó una gama de reivindicaciones más o menos similar y un enfoque táctico y organizativo parecido en unos contextos sociales, económicos y políticos muy diferentes entre sí. El contenido subjetivo de cada protesta era muy diverso, al igual que la relación con el concepto de libertad. En lo que respecta a Túnez, Egipto o Baréin, cabría interpretar estas revueltas como una reivindicación de libertad frente al régimen existente. En el caso de Turquía, podríamos decir que se trataba de un llamamiento a la libertad ante la invasión del espacio público. Las protestas contra la austeridad que tuvieron lugar por esas mismas fechas en el sur de Europa se podrían entender como un deseo de libertad a fin de participar en la economía, tener un empleo y beneficiarse del estado del bienestar establecido por las generaciones anteriores. Quienes se manifestaban en Ucrania en un inicio aspiraban a la libertad de unirse a la UE, pero la firma del Acuerdo de Asociación también suponía muchas normas nuevas y cambios económicos que darían paso a nuevos ganadores y perdedores. Es más, las personas también interpretan y recuerdan sus propias vidas de forma diferente a lo largo de la historia. En la actualidad, es probable que haya más ucranianos que interpretaran esas protestas como una reivindicación de libertad frente a Rusia.

Kiev, Ucrania, 14 de diciembre de 2013. Una manifestación se reúne en Maidén Nezalézhnosti (Plaza de la Independencia) durante un concierto de la banda ucraniana Okean Elzy. A las protestas del Euromaidán le siguió la Revolución de la Dignidad, que culminó con la destitución del presidente Víktor Yanukóvich. Según los datos oficiales, 106 manifestantes murieron en altercados con la policía antidisturbios. ©JULIA KOCHETOVA

En las protestas con una estructura horizontal donde es posible expresar una gran variedad cacofónica ―y a veces contradictoria― de reivindicaciones, los conceptos prevalecientes en el discurso deben ser suficientemente amplios y plenamente positivos, sea cual sea la ideología política de cada persona. En la década de 2010, vimos cómo conceptos tales como la democracia, la libertad y la lucha contra la corrupción borbotearon hasta llegar al punto de ebullición porque son términos con los que todo el mundo está de acuerdo. El pueblo de Hong Kong luchaba por la democracia, pero la República Popular China es, según su propio discurso, un Estado democrático. Para gran parte de la ciudadanía egipcia que gestó las protestas de enero de 2011, era obvio que la construcción de un Egipto democrático supondría una amenaza para el imperialismo estadounidense y los intereses de sus aliados en la región, Arabia Saudí e Israel. No obstante, según la visión de un corresponsal de la CNN, el pueblo egipcio exigía la libertad de ser como la ciudadanía estadounidense, de copiar su sistema político y unirse a Estados Unidos como aliado menor.

Cuando se abordan unos términos tan amplios, el secreto está en la letra pequeña.

Cuando se abordan unos términos tan amplios como “libertad”, el secreto está en la letra pequeña.

¿Tuvo el ecologismo algún papel en las grandes revueltas de la década de 2010? Considerando las experiencias adquiridas de las protestas que has analizado, ¿qué se necesita para que el movimiento ecologista tenga éxito?

Las revueltas en lugares como Egipto y Baréin mostraron un contenido principalmente político ya que se enfrentaban a una represión evidente y opresiva en el ámbito político. Más que abordar cuestiones ecológicas, su objetivo principal era transformar el orden político. Sin embargo, las revueltas en países como Turquía, Brasil o Chile sí tuvieron un carácter ecológico explícito. Las protestas del parque Gezi nacieron como defensa de los espacios verdes públicos y los activistas ecologistas fueron los primeros en tomar partido. En Brasil, los progresistas son, de forma automática, ecologistas y defensores de los derechos indígenas y de la protección del Amazonas. Por el contrario, Bolsonaro llegó al poder con un proyecto manifiesto de completar la colonización de Brasil, poner fin a la soberanía indígena y transformar una mayor parte del Amazonas en tierra que produzca un rendimiento económico.

Estoy convencido de que uno de los principales retos del siglo XXI será la lucha por transformar la economía global actual en una menos destructiva para nuestro planeta. Muchas de las principales protestas de la década de 2010 tenían un sesgo anti-Estado explícito o implícito. Aun así, el orden actual de los Estados que conforman el sistema global será clave a la hora de salvar al planeta de la catástrofe climática, nos guste o no. Necesitaremos un cambio en las regulaciones y en las relaciones entre Estados. Necesitaremos la cooperación de Estados Unidos y China, los dos Estados más importantes del sistema global, aunque las cosas no pintan bien en este momento. Por lo tanto, rechazar el Estado como terreno de lucha sería un error.

Los movimientos de protesta pueden hacer muchas cosas. Pueden cambiar quién toma las decisiones, pueden dejar claras sus inquietudes a las élites existentes e imponerles un coste real que les inste a actuar de forma responsable. Todo esto será una labor transcendental.

A pesar de que muchas revueltas no hayan terminado bien, la mayoría de los revolucionarios con los que has hablado no recomiendan enterrar el hacha. Los últimos cinco años también corroboran que las protestas masivas siguen siendo una forma muy popular de conflicto político, con movimientos como Black Lives Matter o las protestas en Irán, Serbia y Georgia. ¿Ves algún cambio en la estructura y las tácticas de las protestas en comparación con las que tuvieron lugar en los años anteriores?

El tipo específico de protesta que describo surgió por razones tanto ideológicas como materiales. Si la comparamos con otras formas de lucha, este tipo de protesta se convirtió en algo posible y fácil de llevar a cabo. En la década de 2020 ha habido una cierta evolución ideológica. Hoy en día ya no se considera tanto que la espontaneidad y la falta de estructura sean factores intrínsecamente buenos. Veo menos insistencia en la noción de que todas las reivindicaciones son igualmente importantes y que todo el mundo puede participar y hablar con la misma autoridad. En los campamentos propalestinos de Estados Unidos, por ejemplo, se han seleccionado meticulosamente a los representantes de prensa para evitar que alguien apareciera y hablara con quien quisiera sobre el significado de las protestas.

Sin embargo, las condiciones materiales siguen siendo las mismas en gran medida. Las protestas masivas aparentemente espontáneas, coordinadas de forma digital y con una estructura horizontal siguen siendo más sencillas de articular que la creación de organizaciones capaces de llevar a cabo acciones colectivas a largo plazo y con una coordinación rápida y eficaz.

Traducido por Guerrilla Media Collective

Ursprünglich sollte der Begriff Gaslighting Missbrauch und Manipulation in Paarbeziehungen definieren. Doch immer häufiger wird er auch in der kollektiven politischen Analyse verwendet. Was bedeutet diese Verlagerung vom privaten in den öffentlichen Raum?

But he’s gaslighting her!” Ich hörte den Begriff „Gaslighting” zum ersten Mal während einer Diskussion mit einer britischen Freundin im Jahr 2019. Wir sprachen über ein Paar, in dem die Frau ihren eigenen Erinnerungen nicht mehr traute und sich dabei ertappte, wie sie Anrufe und Nachrichten durchging, um zu überprüfen, ob das, woran sie sich zu erinnern glaubte, der Wahrheit entsprach. Für meine Gesprächspartnerin gab es keinen Zweifel: Unsere Bekannte ist ein Opfer von Gaslighting.

Laut der amerikanischen Psychoanalytikerin Robin Stern, Autorin von The Gaslight Effect Recovery Guide (Rodale Press, 2007 und 2023), ist „Gaslighting eine mächtige, heimtückische und oft verdeckte Form der psychologischen Manipulation, die sich über einen längeren Zeitraum über wiederholt und das Vertrauen einer Person in ihre eigene Wahrnehmung, ihr Urteilsvermögen und in extremen Fällen auch ihre geistige Gesundheit untergräbt. Es handelt sich dabei nicht um eine individuelle Pathologie, sondern sie gedeiht auf dem emotionalen Boden ungleicher Beziehungen.”

„Gaslighting kann zwar bei allen Geschlechtern vorkommen”, fährt Stern fort, „doch Frauen sind überproportional davon betroffen, und zwar nicht, weil sie von Natur aus verletzlicher sind, sondern weil ihnen seit jeher beigebracht wurde, ‚nett‘ zu sein und zu gefallen. Das Patriarchat hat männliche Autorität lange Zeit gebilligt und weibliche Wahrnehmung auf diese Weise diskreditiert.”

In den letzten Jahren ist Gaslighting jedoch auch zu einer politischen Kategorie geworden und spiegelt einen Trend wider, bei dem psychologische Konzepte zur Erklärung von kollektiven Phänomenen und Dynamiken unserer Zeit verwendet werden. „Donald Trump Is Gaslighting America“, titelte die Teen Vogue im Jahr 2016 und bezog sich dabei auf „Trumps systematische Versuche, die Wahrheit zu destabilisieren und das Fundament der amerikanischen Freiheit zu schwächen.” In seinen Tweets und Erklärungen hat Trump eine lange Liste von Lügen verbreitet, ohne sich die Mühe zu machen, sie zu korrigieren oder zu widerlegen. Die amerikanische Essayistin Rebecca Solnit hat darauf hingewiesen, dass Trumps erster Wahlsieg Gaslighting „zu einem unverzichtbaren Wort im öffentlichen Leben” gemacht hat.

Männliche Herrschaftsfantasie: zwischen Psychologie und Politik

Der Begriff stammt ursprünglich aus dem britischen Theaterstück Gas Light von Patrick Hamilton, das 1938 in London uraufgeführt wurde – ein großer Erfolg, König Georg VI. brachte seine Frau zur Aufführung mit und das Stück wurde 1944 von George Cukor verfilmt, mit Charles Boyer und Ingrid Bergman in den Hauptrollen. Der Film erzählt die Geschichte einer Ehe, in der der Mann seine Frau manipuliert, indem er sie anlügt und kleine Veränderungen im Haus vornimmt, z. B. das Licht in den Gaslampen dimmt, so dass sie an ihrer Wahrnehmung und ihren geistigen Fähigkeiten zu zweifeln beginnt.

Zur Zeit von Hamiltons Stück und Cukors Film wurde das Thema häusliche Gewalt noch nicht öffentlich diskutiert. Doch heute, mehr als 80 Jahre später, ist der Titel in den allgemeinen Sprachgebrauch übergegangen, um eine Form des beziehungsspezifischen und politischen Missbrauchs zu beschreiben.

2016 wurde „Gaslight” von der American Dialect Society zum „nützlichsten Wort“ des Jahres gekürt und 2018 listete Oxford Dictionaries es als eines der „Wörter des Jahres” – eine Wahl, die 2022 vom amerikanischen Merriam-Webster-Wörterbuch bestätigt wurde, nachdem die Online-Suche nach dem Begriff im Vergleich zum Vorjahr um 1740 Prozent gestiegen war. „In unserem Zeitalter der Desinformationen – von ‚Fake News’, Verschwörungstheorien, Twitter-Trollen bis hin zu Deepfakes – ist Gaslighting zu einem wichtigen Wort geworden”, erklärt Merriam-Webster. Im Jahr 2016 hatte Oxford Dictionaries „post-truth“ gewählt, ein weiterer Begriff, der eine für unsere Zeit typische Verschleierung der Wahrheit beschreibt.

Beim Gaslighting wird die Verantwortung umgekehrt: Diejenigen, die es praktizieren, leugnen nicht die Wahrheit eines Problems, sondern schieben das Problem auf die andere Person und greifen sie für ihre Art zu sein an.

Heute ist die Popularität des Begriffs jedoch eher auf seine politische Verwendung zurückzuführen, insbesondere in der englischsprachigen Welt. „Die amerikanische Popularisierung der psychologischen Sprache ist sowohl eine kulturelle Eigenheit als auch ein gesellschaftspolitisches Phänomen”, erklärt Stern. Dem Psychoanalytiker zufolge haben jahrzehntelanger Aktivismus in den USA – vom Second-Wave-Feminismus bis zur #MeToo-Bewegung – und später der politische Aufstieg von Trump den Weg dafür geebnet, dass psychologische Begriffe Teil des Alltagsdiskurses wurden. „Was in der klinischen Welt begann, tauchte in Wohnzimmern, Klassenzimmern und schließlich in der Umgangssprache der sozialen Medien und des Protests auf.”

„Während zwischenmenschliches Gaslighting das individuelle Selbst- und Wahrheitsempfinden verzerrt, zielt politisches Gaslighting darauf ab, die gemeinsame Realität einer bestimmten Gesellschaftsgruppe zu verzerren oder umzuschreiben” – Robin Stern

„Da ist etwas in Bewegung”, fügt Stern hinzu. „Die globale Verbreitung feministischen Denkens, digitaler Aktivismus und die weitverbreitete Erfahrung von systemischem Verrat – insbesondere in der Politik – hat das Bedürfnis nach einer Sprache geschaffen, die das bestätigt, was die Menschen intuitiv spüren, aber noch nicht zu benennen wissen.”

In diesem Zusammenhang hat sich Gaslighting als „ein Wort herauskristallisiert, das dem Unbehagen Ausdruck verleiht, wenn einem gesagt wird, dass der eigene Schmerz nicht echt ist – sei es von einem Partner, einer Partnerin oder von einer Regierung. Wie bei vielen sozialen Phänomenen kann sich dieses Vokabular zunächst nur leise verbreiten, am Ende wird es jedoch immer lauter und spricht mit Macht.”

Der französische Soziologe Marc Joly, Forscher am Centre national de la recherche scientifique (CNRS), stimmt dem zu: „Es ist erstaunlich, dass sich immer mehr psychologische Konzepte durchsetzen, die es uns ermöglichen, die psychischen und verhaltensbezogenen Funktionen der Menschen so genau wie möglich zu definieren.” Diese Begriffe werden immer häufiger sowohl im privaten Bereich – man denke nur an „hypersensibel” – als auch im öffentlichen Bereich verwendet, um ein als abweichend oder unangemessen empfundenes Verhalten anzuprangern.

Joly hat einen Großteil seiner Forschung dem pathologischen Narzissmus gewidmet, der Politiker wie Donald Trump oder Emmanuel Macron kennzeichnet. In seinem Buch La pensée perverse au pouvoir („Perverses Denken an der Macht”, Anamosa, 2024) hat sich Joly auf den französischen Präsidenten konzentriert und kommt zu dem Schluss, dass durch narzisstische Perversion in der Politik das „männliche Phantasma der absoluten Herrschaft” reproduziert wird. In diesem Sinne ist Narzissmus eine Reaktion auf den Verlust von relationaler und politischer Macht: „Wenn Minderheitengruppen oder ehemalige Minderheitengruppen ihre Rechte und ihren Standpunkt geltend machen können, dann sind dominante Gruppen von einem Legitimitätsverlust bedroht und müssen auf neue Herrschaftsstrategien ausweichen.”

„Was passiert also, wenn der Ehepartner die Besitzmentalität beibehält, aber nicht mehr das Recht dazu hat, weil er mit einer Partnerin konfrontiert ist, die autonom ist und ihre Bedürfnisse und Wünsche respektiert sehen möchte? Dieses Ungleichgewicht in den ehelichen Beziehungen findet sich in allen Beziehungskonstellationen wieder, insbesondere in den Beziehungen zwischen Herrschenden und Beherrschten”, fügt Joly hinzu. Manipulation durch Verleugnung, Spaltung, aktive Verunglimpfung sowie störendes oder chaotisches Verhalten (mit Folgen für die gesamte Gesellschaft) gehören zu den häufigsten Erscheinungsformen des politischen Narzissmus.

„Eine kollektive weibliche Erfahrung”

In ihrem 2023 veröffentlichten Buch Le gaslighting ou l’art de faire taire les femmes („Gaslighting oder die Kunst, Frauen zum Schweigen zu bringen”, L’Observatoire-La Relève) bezeichnet die französische Schriftstellerin Hélène Frappat das Gaslighting als „kritisches Instrument des Feminismus”. Frappat zeigt anhand von Geschichte, Kino und Politik, wie dieser Mechanismus gegen Frauen eingesetzt wurde, um sie „verschwinden” zu lassen, zum Schweigen zu bringen und sie als verrückt oder labil darzustellen – von Kassandra über Antigone bis zu Britney Spears. Für Frappat ist das Gaslighting daher eine kollektive weibliche Erfahrung.

„Politisches Gaslighting ist der kollektive Cousin des intimen Verrats”, sagt Stern. „Während zwischenmenschliches Gaslighting das individuelle Selbst- und Wahrheitsempfinden verzerrt, zielt politisches Gaslighting darauf ab, die gemeinsame Realität einer bestimmten Gesellschaftsgruppe zu verzerren oder umzuschreiben. Es ist nicht nur eine Taktik – es ist eine Kontrollstrategie. Der psychologische Mechanismus ist derselbe: leugnen, ablenken, verzerren. Aber die Reichweite ist viel größer und die Folgen weitreichender.”

Wenn Politiker oder Institutionen Gräueltaten herunterspielen, eindeutig dokumentierte Fakten leugnen oder Andersdenkende als „gestört“ bezeichnen, betrieben sie nicht nur Propaganda, sondern führten einen Krieg gegen die Wahrnehmung, so Stern. „Das Ziel ist Destabilisierung, nicht Überzeugung.” Während politische Propaganda die Öffentlichkeit überzeugen will, zielt Gaslighting darauf ab, sie zu verwirren.

Fast ein Jahrzehnt nach seiner ersten Wahl ist Trump immer noch ein Meister dieser Strategie. „Trump lässt uns im Dunkeln tappen”, schrieb Peter Wehner in The Atlantic, nachdem führende Mitglieder der US-Regierung dem Chefredakteur des Magazins fälschlicherweise geheime Militärpläne mitgeteilt hatten. Anstatt den Fehler einzugestehen, griff Trump The Atlantic an und bezeichnete die Redakteur*innen als Versager*innen.

Wenn ein Gaslighter im Oval Office sitzt, so Wehner, „werden die Schrecken, die normalerweise eine Einzelperson heimsuchen, auf eine ganze Nation übertragen.” In diesem Zusammenhang besteht das Ziel darin, das Vertrauen in die Institutionen zu untergraben. Wie Wehner argumentiert, „ist das ultimative Ziel, die Zivilgesellschaft zu spalten und zu schwächen und so ihre Fähigkeit zur Mobilisierung und zum Zusammenhalt zu untergraben.”

Gaslighting und Post-Truth

Gaslighting ist eng mit einem anderen Konzept verbunden, das in den letzten Jahren populär geworden ist: das der Post-Wahrheit. Die Forscherin Natascha Rietdijk stellt eine Verbindung zwischen den beiden Phänomenen her, weil sie jeweils sowohl unser Vertrauen in uns selbst als Subjekte des Wissens als auch unsere epistemische Autonomie (d. h. die Überzeugung, dass wir die Vertrauenswürdigkeit anderer gut beurteilen können) untergraben.

Wie beim Gaslighting wird auch beim Post-Truth die Wahrheit zu einer zweitrangigen Angelegenheit, während Appelle an Gefühle und persönliche Überzeugungen wichtiger werden als Fakten.

Obwohl Gaslighting jeden treffen kann, gibt es laut Rietdijk Gruppen, für die die Gefahr größer ist: „Menschen, die in der Gesellschaft an den Rand gedrängt werden, sind anfälliger, weil sie sich stärker in asymmetrischen Machtverhältnissen befinden und weil sie möglicherweise dahingehend sozialisiert wurden, weniger selbstbewusst und bescheidener/selbstkritischer zu sein (z. B. Frauen, sehr alte oder junge Menschen, Behinderte, ethnische Minderheiten.” Das bedeutet nicht, dass es für eine weniger mächtige Person unmöglich ist, eine mächtigere Person zu blenden, betont Rietdijk, aber dieser Mechanismus ist viel unwahrscheinlicher.

Ein Machtungleichgewicht und ein problematisches Verhältnis zur Wahrheit sind ebenfalls Merkmale politischer Propaganda. Aber wie subtil auch immer, es gibt einen entscheidenden Unterschied zwischen Propaganda und Gaslighting: „Bei Propaganda geht es oft darum, eine Basis durch emotionale Ansprache und Wiederholung zu mobilisieren. Gaslighting dagegen untergräbt die Fähigkeit dieser Basis, ihrem eigenen Urteil zu vertrauen – und untergräbt damit genau die Instrumente, die Bürger*innen nutzen, um sich ein Bild von der Welt zu machen”, erklärt Stern. In diesem Sinne ist politisches Gaslighting eine Form der epistemischen Gewalt: „Es schafft eine Gesellschaft, in der die Wahrheit zersplittert ist und sich Einzelpersonen ihres Gleichgewichts unsicher sind und deshalb für autoritäre Erzählungen empfänglicher werden.”

Rietdijk fügt hinzu, dass politisches Gaslighting, anders als Propaganda, nicht darauf abzielt, Menschen zu überzeugen oder ihr Verhalten zu ändern, sondern sie zu überwältigen und zu desorientieren, indem sie „die Wahrscheinlichkeit, zu handeln (Kritik zu äußern, Widerstand zu leisten), deutlich verringert.”

Wie sollte man darauf also reagieren? Gaslighting funktioniert, wenn das Opfer es nicht als solches erkennt, erklärt Rietdijkk. Während ein Aufbegehren gegen Gaslighting im privaten Bereich das Risiko der Isolation mit sich bringt, „hat der politische Bereich den Vorteil, dass eine Isolation schwieriger zu erreichen ist und die Möglichkeit für kollektiven Widerstand und Solidarität besteht.”

Für Rietdijkk ist es außerdem wichtig, „Gaslighting immer wieder anzuprangern, wenn man es bemerkt. Sich zu weigern, mitzuspielen und eine andere Sprache zu sprechen ist eine wichtige politische Strategie. Es ist besser und effektiver, zu versuchen, ein alternatives Narrativ zu schaffen.”

Übersetzt von Voxeurop

Le “gaslighting”, un terme inventé pour décrire les abus relationnels au sein des couples, est devenu avec le temps un outil d’analyse de nos politiques. Qu’est-ce que ce passage de la sphère privée à la sphère publique dit de notre époque ?

“Mais il la gaslighte !” En 2019, Je discutais avec une amie britannique lorsque j’ai entendu le terme gaslighting pour la première fois. Nous parlions d’un couple dans lequel une des deux personnes ne faisait plus confiance à ses souvenirs, et se retrouvait à ressasser des appels et des messages pour vérifier que ce dont elle pensait se souvenir était vrai. Pour mon interlocutrice, il n’y avait aucun doute : notre connaissance commune était victime de gaslighting.

Selon la psychanalyste américaine Robin Stern, autrice de The Gaslight Effect Recovery Guide (“Guide de rétablissement à l’effet Gaslight”, Rodale Press, 2007), “le gaslighting est une forme puissante, insidieuse et souvent secrète de manipulation psychologique, répétée au fil du temps, qui érode la confiance d’une personne dans sa propre perception de la réalité, dans son jugement et, dans les cas extrêmes, dans sa propre santé mentale. Il ne s’agit pas d’une pathologie individuelle – elle se développe dans le terreau émotionnel des relations inégales”.

Bien que n’importe qui, quelle que soit son identité de genre, puisse être victime de gaslighting, celui-ci “affecte les femmes de manière disproportionnée, mais pas parce qu’elles seraient intrinsèquement plus vulnérables”, précise Stern. “Historiquement, les femmes ont été socialisées et on leur a appris à ‘être gentilles’ et à plaire, mais c’est parce que le patriarcat a longtemps cautionné l’autorité masculine et discrédité la perception féminine.”

Ces dernières années, le gaslighting – également appelé détournement cognitif – est également devenu un terme politique, reflétant une tendance à utiliser des concepts psychologiques pour expliquer les dynamiques et les phénomènes collectifs de notre époque. “Donald Trump Is Gaslighting America” (“Donald Trump gaslight l’Amérique”), titrait Teen Vogue en 2016, en référence aux “tentatives systématiques de [Donald] Trump de fragiliser la vérité et d’affaiblir les fondements de la liberté américaine”. À travers ses tweets et ses déclarations publiques, Trump a propagé de nombreux mensonges, sans jamais prendre la peine de les vérifier, de les corriger ou de les réfuter. Comme le souligne l’essayiste américaine Rebecca Solnit, la première victoire électorale de Trump a fait du gaslighting “un mot indispensable dans la vie publique”.

Entre psychologie et politique : le fantasme masculin de domination

Le terme trouve son origine dans la pièce britannique Gas Light de Patrick Hamilton, jouée pour la première fois à Londres en 1938. La pièce a connu un énorme succès – le roi George VI a emmené sa femme la voir – et a été adaptée en film en 1944 par George Cukor, avec Charles Boyer et Ingrid Bergman dans les rôles principaux, sous le titre Hantise en français. La pièce et le film racontent l’histoire d’un mariage dans lequel l’époux tente de faire croire à sa femme qu’elle devient folle, en lui mentant, en déplaçant certains objets de la maison ou – d’où le nom de l’oeuvre – en diminuant l’intensité des lampes à gaz, au point qu’elle commence à douter de sa propre perception et de sa santé mentale.

À l’époque de la pièce de Hamilton et du film de Cukor, la question des violences domestiques ne faisait pas l’objet d’un débat public. Mais aujourd’hui, plus de 80 ans plus tard, le titre de l’œuvre est entré dans le langage courant pour décrire une forme d’abus relationnel et politique.

En 2016, “gaslight” a été nommé “mot le plus utile” de l’année par l’American Dialect Society ; en 2018, Oxford Dictionaries l’a classé parmi les “mots de l’année” – un choix repris en 2022 par le dictionnaire américain Merriam-Webster, après que les recherches en ligne pour ce terme ont augmenté de 1 740 % par rapport à l’année précédente. “À l’ère de la désinformation – des ‘fake news’, des théories du complot, des trolls sur Twitter et des ‘deepfakes’ – le terme ‘gaslighting’ est devenu un mot de notre époque”, expliquait Merriam-Webster. En 2016, Oxford Dictionaries avait choisi “post-truth” (“post-vérité”), un autre terme décrivant un obscurcissement de la vérité typique de notre époque.

“Mes années d’expérience en tant que thérapeute – et de témoin des effets du gaslighting – ont mis en lumière l’impact au niveau personnel de cette dynamique – la désorientation interne et l’érosion de la confiance en soi”, explique Stern. “Ce qui commence par des remarques anodines – ‘Tu es trop sensible’, ‘Tu dois te souvenir de ça de travers’ – peut, avec le temps, se transformer en une profonde destruction de la confiance en soi.”

Le gaslighting consiste en un renversement de responsabilité : l’individu qui s’y livre ne nie pas la vérité d’une question, mais déplace le problème sur une autre personne, en l’attaquant sur sa façon d’être.

Aujourd’hui, cependant, la popularité du terme est davantage due à son usage politique, en particulier dans le monde anglophone. “La popularisation du langage psychologique aux Etats-Unis est à la fois un marqueur culturel et un phénomène sociopolitique”, analyse Stern. Selon la psychanalyste, des décennies d’activisme aux Etats-Unis – de la deuxième vague du féminisme au mouvement #MeToo – et plus tard l’ascension politique de Trump, ont ouvert la voie à l’intégration des termes issus de la psychologie dans le discours quotidien. “Ce qui a commencé dans le monde médical a fait son apparition dans les foyers, les salles de classe et, finalement, dans la terminologie des réseaux sociaux et de la contestation politique.”

En revanche, de nombreux pays européens, “en particulier ceux qui ont de profondes traditions de psychanalyse comme la France et l’Italie, ont historiquement traité l’expérience émotionnelle comme quelque chose à explorer en termes philosophiques ou littéraires plutôt que de la rendre fonctionnelle pour l’utiliser dans la vie publique. Dans ces cultures, le langage analytique reste plus cloîtré et peut-être plus sceptique à l’égard de ce qui est parfois considéré comme le ‘tournant thérapeutique’ américain”.

“Mais quelque chose est en train de changer”, ajoute Stern. “La circulation mondiale de la pensée féministe, l’activisme numérique et l’expérience généralisée d’une trahison systémique – en particulier celle des institutions politiques – ont créé une soif de langage qui valide ce que les gens pressentent mais ne savent pas encore comment nommer”.

Dans ce contexte, le terme “gaslighting” est apparu comme “un mot qui exprime le malaise de se voir dire que sa douleur n’est pas réelle – que ce soit par un partenaire ou par un gouvernement. Comme pour beaucoup d’institutions sociales, ce vocabulaire peut commencer à circuler à voix basse, mais finit par faire autorité”.

Le sociologue français Marc Joly, chercheur auCentre national de la recherche scientifique (CNRS), partage cet avis : “Il est frappant de constater la diffusion croissante de notions psychologiques de plus en plus diversifiées qui permettent de définir le plus précisément possible le fonctionnement mental et comportemental des gens”. Ces concepts sont de plus en plus utilisés aussi bien dans la sphère privée – comme, par exemple, “l’hypersensibilité” – que dans la sphère publique, pour dénoncer des comportements perçus comme déviants ou inappropriés. Marc Joly a consacré une grande partie de ses recherches au narcissisme pathologique qui caractérise les dirigeants politiques tels que Trump ou Emmanuel Macron.

Selon le sociologue, dont le livre La Pensée perverse au pouvoir (Anamosa, 2024) est consacré au président français, la perversion narcissique en politique reproduit “le fantasme masculin de la domination absolue”. En ce sens, le narcissisme est une réaction à une perte de pouvoir relationnel et politique : “Lorsque les groupes minorés ou les anciens groupes minorés peuvent et sont de plus en plus disposés à faire valoir leurs droits et leur point de vue, les groupes dominants, en perte de légitimité, doivent recourir à de nouvelles stratégies de domination”.

“Que se passe-t-il quand le conjoint garde cette mentalité de possesseur, mais qu’il n’a plus le droit avec lui, et qu’il a, face à lui, une partenaire disposée à être autonome et à voir respecter ses besoins et désirs ? Ce décalage dans les relations conjugales, on le retrouve dans toutes les configurations de relation, et notamment dans les rapports gouvernants-gouvernés“, ajoute Joly. La manipulation basée sur le déni, la division, le dénigrement actif, ainsi que les comportements perturbateurs ou chaotiques (avec des conséquences pour la société dans son ensemble) sont quelques-unes des manifestations les plus courantes du narcissisme politique.

Une expérience féminine collective

Dans son livre Le gaslighting ou l’art de faire taire les femmes (L’Observatoire-La Relève, 2023), l’écrivaine française Hélène Frappat présente le gaslighting comme un “outil critique du féminisme”. Frappat parcourt l’histoire, le cinéma et la politique pour montrer comment ce mécanisme a été utilisé contre les femmes afin de les faire “disparaître” et de les réduire au silence, ou de les faire passer pour folles ou instables – de Cassandre à Antigone en passant par Britney Spears. Pour Frappat, le gaslighting est une expérience féminine collective.

L’essayiste Rebecca Solnit semble partager ce point de vue. “Tout ce que j’avais besoin de savoir sur l’autoritarisme, je l’ai appris grâce au féminisme, ou plutôt grâce à l’œil aiguisé du féminisme lorsqu’il s’agit de contrôle coercitif et d’agresseurs masculins”, écrit-elle. Il y a un fil conducteur qui relie le mansplaining – l’attitude paternaliste par laquelle les hommes prétendent représenter et expliquer aux femmes leur propre point de vue –  au gaslighting et à d’autres mécanismes de domination utilisés pour réduire les femmes au silence et les opprimer.

Solnit constate que la même dynamique est à l’œuvre dans la politique internationale : L’agression de Vladimir Poutine contre l’Ukraine est comparée au comportement d’un ex-mari ou d’un petit ami violent qui se venge lorsqu’il ne peut accepter la séparation.

“Le gaslighting  politique est le cousin collectif de la trahison intime”, explique Robin Stern. “Alors que le gaslighting interpersonnel déforme le sens de soi et de la vérité d’un individu, le gaslighting politique cherche à déformer ou à réécrire la réalité commune d’une population. Il ne s’agit pas seulement d’une tactique, mais d’une stratégie de domination. Le mécanisme psychologique est le même : nier, détourner, déformer. Mais la portée est beaucoup plus large et les conséquences plus importantes.”

Lorsque des dirigeants politiques ou des institutions minimisent les atrocités, nient des faits qui ont été clairement documentés ou accusent les dissidents d’être “dérangés”, ils ne font pas que de la propagande, ils mènent une guerre contre la perception du réel elle-même, affirme Stern. “L’objectif est la déstabilisation, pas la persuasion”. Si la propagande politique cherche à persuader le public, le gaslighting cherche à le désorienter.

Près de dix ans après sa première élection, Trump reste un maître de cette stratégie. “Trump nous gaslight”, a écrit Peter Wehner dans la revue The Atlantic, après que des membres éminents de l’administration américaine ont partagé par erreur des plans militaires secrets avec le rédacteur en chef du magazine. Au lieu de reconnaître l’erreur, Trump a attaqué The Atlantic , le qualifiant de “magazine raté”.

Lorsqu’un gaslighter se retrouve dans le Bureau ovale, commente Wehner, “les horreurs qui sont habituellement infligées à un individu sont en fait infligées à une nation entière”. Dans ce contexte, l’objectif est de désorienter et saper la confiance dans les institutions. Comme l’affirme Wehner, “le but ultime est de diviser et d’affaiblir la société civile, et de saper sa capacité à se mobiliser et à se rassembler”.

Trump n’est pas le seul dirigeant à employer le gaslighting. En 2021, le psychologue Anav Youlevich a qualifié le Premier ministre israélien Benjamin Netanyahou de “maître du gaslighting” en raison de sa façon de paraître constamment attaqué, même lorsque les journalistes lui posent des questions simples. Même l’ancien Premier ministre britannique Boris Johnson, selon ses détracteurs, a montré des traits de gaslighter lorsqu’il évoquait le Brexit.

Gaslighting et post-vérité

Le gaslighting est étroitement lié à un autre concept devenu populaire ces dernières années : la “post-vérité”. La chercheuse Natascha Rietdijk établit un lien entre les deux phénomènes en notant qu’ils sapent tous deux notre confiance en nous-mêmes en tant que sujets de connaissance, ainsi que notre “autonomie épistémique” (c’est-à-dire la conviction que nous sommes capables de juger de la fiabilité d’autrui).

Comme le gaslighting, la post-vérité relègue la vérité au second plan, tandis que les appels aux émotions et aux croyances personnelles deviennent plus importants que les faits eux-mêmes.

Bien que le gaslighting puisse toucher tout le monde, selon Rietdijk, il existe des groupes pour lesquels le danger est plus grand : “Les personnes marginalisées par la société sont également plus vulnérables, à la fois parce qu’elles se trouvent davantage dans des relations de pouvoir asymétriques et parce qu’elles peuvent avoir été socialisées pour être moins confiantes et plus humbles ou plus propice à douter d’elles-mêmes (par exemple, les femmes, les personnes très âgées ou très jeunes, les personnes handicapées, les minorités ethniques)”. Cela ne signifie pas qu’il est impossible pour une personne moins dominante de gaslighter une personne bien plus dominante, souligne Rietdijk, mais le mécanisme a beaucoup moins de chances de fonctionner.

Un déséquilibre des pouvoirs et une relation problématique avec la vérité sont également des caractéristiques typiques de la propagande politique. Mais cette dernière diffère du gaslighting  d’une manière aussi cruciale que subtile : “La propagande consiste souvent à mobiliser une base par le biais d’un appel émotionnel et de la répétition. Le gaslighting érode la capacité de cette base à faire confiance à son propre jugement, sapant ainsi les outils mêmes que les citoyens utilisent pour donner un sens au monde”, explique Robin Stern. En ce sens, le gaslighting politique est une forme de violence épistémique : “Il crée une société dans laquelle la vérité est fragmentée et dans laquelle les individus, incertains de leur équilibre, deviennent plus vulnérables aux récits autoritaires”.

Rietdijk ajoute que le gaslighting politique, contrairement à la propagande, n’a pas pour but de convaincre ou de changer les comportements, mais d’accabler et de désorienter les gens en les rendant “beaucoup moins susceptibles d’agir (d’exprimer des critiques, de résister)”.

Réagir au gaslighting

Comment réagir ? Le gaslighting fonctionne lorsque la victime ne le reconnaît pas comme tel, explique Rietdijkk. Si se rebeller contre le gaslighting dans la sphère privée comporte un risque d’isolement, “l’avantage du domaine politique est que l’isolement est plus difficile à atteindre et qu’il existe une possibilité de résistance collective et de solidarité”.

Pour Rietdijkk, “il est important de continuer à dénoncer le gaslighting quand on le voit se produire. Refuser de jouer le jeu du gaslighter et d’utiliser son langage est une stratégie difficile à mettre en œuvre. Il est préférable, et plus efficace, d’essayer d’entamer une autre conversation”.

Pour mettre un terme au gaslighting politique, il faut également trouver des stratégies efficaces pour lutter contre la désinformation, note Peter Wehner dans The Atlantic. Les moyens utilisés jusqu’à présent, tels que le fact-checking et l’éducation aux médias, ont donné des résultats mitigés.

Frappat propose l’ironie comme arme pour retourner le gaslighting contre ceux qui cherchent à manipuler. À la fin du film de Cukor, l’héroïne se rebelle de cette manière contre son mari-oppresseur – “si je n’étais pas folle, j’aurais pu t’aider” – trouvant de la joie dans le même langage que celui qui a été utilisé contre elle. Une dynamique similaire à la réappropriation du mot queer par la communauté LGBT+ , qui a transformé l’insulte en revendication.

Frappat appelle à une ironie “rebelle, sauvage, vivante et sexy”, car le rire “suspend la croyance en tous ces contes de fées qui perpétuent, depuis des millénaires, l’inégalité des femmes”. Et des sociétés dans leur ensemble.

Traduit par Voxeurop

The Hungarian government’s decision to ban Budapest Pride sparked outrage and solidarity in Hungary and in the rest of Europe. After the city’s Green mayor found a loophole in the law, hundreds of thousands of people took to the streets of Budapest. The event’s huge success was a setback for Viktor Orbán’s illiberal government, whose party is trailing in the polls. However, the road to next year’s general election is still long, and LGBTQ+ issues could once again be instrumentalised for political gain.

In his annual address in February, Hungary’s Prime Minister Viktor Orbán said: “My advice to the Pride organisers is not to bother preparing for this year’s parade. It’s a waste of money and time! It won’t be happening again.” In March, his government banned the Budapest Pride. Yet on 28 June, the 30th Budapest Pride march took place, drawing an estimated 250,000-450,000 people into the streets.

These events could signal that something significant has changed in Hungary in terms of LGBTQ+ rights or visibility. In reality, however, the massive success of the Pride was the result of a strategic mistake on the part of Orbán’s government. What happened in Budapest was the first act of the campaign for next year’s elections.

The Pride ban

Less than a month after Orbán’s speech, the Hungarian parliament passed a three-section amendment to the law on assembly, introducing a separate provision requiring compliance with the 2021 Child Protection Act – commonly known as the homophobe law.

The first section of the amendment states: “In Hungary, only assemblies that respect the right of children to proper physical, mental and moral development may be held, and therefore any assembly that violates the prohibition set out in the Child Protection Act is prohibited.” The second adds that persons participating in such prohibited events commit an offence. The third empowers the police to use AI-driven facial recognition software to identify offenders.

The Child Protection Act allegedly aimed to protect minors from exposure to “LGBTQ+ propaganda” in the context of sexual education and broader representation in education, media, and advertising. However, the law never defined what constitutes “propaganda”, neither in terms of content nor form. All attempts to fine cultural products deemed to “promote homosexuality” for underage audiences failed in court. Therefore, it was unclear from the beginning what aspects of Pride are affected by the law.

Avoiding even the appearance of analytical or legal argumentation in support of its actions, Fidesz (Orbán’s political party) fuelled the discourse surrounding Pride with condescending mockery. In line with established communication strategies, government officials repeatedly claimed that Hungary upholds equality before the law. Bence Tuzson, the minister of justice, denied that Pride had been banned at all. He argued that it was simply not possible to guarantee the safety of children along a public route, and suggested that Pride be held at a closed venue. He proposed one of Budapest’s horse racing tracks, where the march could circle unbothered for as long as wanted.

The law, coupled with dehumanising rhetoric, sparked outrage both domestically and abroad. Critics accused Orbán of further dismantling democratic principles and fundamental rights by restricting freedom of assembly and expression, and denying human dignity to members of sexual minorities. AI-powered facial recognition also raised serious concerns: the practice conflicts with EU principles, and the European Commission is now examining whether the law complies with the EU AI Act and the General Data Protection Regulation (GDPR).

Furthermore, Orbán’s critics questioned the proportionality of deploying heavy surveillance technologies in response to minor offences. Given the vagueness of the law’s wording, the government is now in a position to apply it against any movement it deems undesirable, intimidating civil society as a whole.

Unbound: The Battle Over Freedom – Our latest print edition is out now!

Read it online or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER A legal loophole

Based on the amendment to the assembly law, the police repeatedly refused to grant the Pride organisers permission to hold the annual march. The organisers did not appeal the final rejection, so the decision became legally binding. However, around the same time, Gergely Karácsony, the independent Green mayor of Budapest since 2019, announced that, in collaboration with the Pride organisers, the city would launch the event of Budapesti Büszkeség (which literally translates as “Budapest Pride”), reviving a long-lost tradition of celebrating the city’s freedom after the withdrawal of Soviet troops.

The government and the police repeatedly warned the mayor that the event had not been granted permission. Four days before the march, Justice Minister Tuzson threatened Karácsony and his co-organisers with a prison sentence, and the participants with fines. The mayor, however, stood by another section of the law: municipal events do not need police permission.

While the capital eventually supported the Pride, it did not fund it. Pride events, including the march, were organised and executed by volunteers. The team relied on the support of just a handful of corporate sponsors, none of whom were visible during the March. The parade was accompanied by vehicles from four opposition parties (the satirical Two Tailed-Dog Party, the social-liberal Democratic Coalition, the centrist Momentum, and the Hungarian Socialist Party), two music bands, five civil associations, and the Gen Z media outlet Refresher.hu. The budget for the march, including everything from advertising to technical support, was approximately 25,000 euros.

In this context, the mayor’s support alone does not explain the record turnout. In 2024, the same event attracted 35,000 people, while this year, even the more conservative estimates put the number of participants at over 200,000, with the more optimistic ones suggesting it could have been twice that.

A wedge issue

Fidesz’s increased focus on LGBTQ+ issues starting from the late 2010s was not the result of an ideological leap, but the calculated choice of a wedge issue to split society. In the government’s binary framing, the opposition is an aggressive troublemaker, foreign-serving, family-destroying, gay-loving, deviant, treacherous minority, while Orbán’s camp is cast as the peaceful, law-abiding, heterosexual, pro-family, national-conservative, normative (and normal) majority.

While Orbán, in different contexts, creatively argues that the majority is standing with him on LGBTQ+ matters, the issues related to LGBTQ+ rights are not among the main concerns of Hungarians, and many do not have an articulated opinion on them. The government’s moral panic campaigns mimic American culture wars in a context where society has no lived experience with these issues or debates. Hungary has never discussed or implemented self-identification laws, gender clinics do not exist in the country, gender-affirming hormone therapy is not accessible to minors, and there is no controversy over pronouns, as the Hungarian language has no grammatical gender. There have been no reported cases of drag events in children’s spaces or teachers deviating from sex education guidelines. While some might find vocal LGBTQ+ activism overbearing, in Hungary public advocacy is practically absent, as the government has appropriated the majority of the national media, monopolising and oversimplifying any theme it deemed politically useful.

Fidesz’s increased focus on LGBTQ+ issues was not the result of an ideological leap, but the calculated choice of a wedge issue to split society.

In this strategy, it does not matter whether the Child Protection Act is valid, logical, or even enforceable. What matters is the government’s ability to raise and frame the issue it has artificially created – the scarecrow of LGBTQ+ propaganda – as and when the opportunity arises. This was most evident in the so-called “Child Protection Referendum” of 2022, which included leading questions such as, “Do you support the promotion of gender reassignment treatments to minors?” despite such practices not existing in Hungary. The referendum failed due to low turnout and a high number of invalid ballots submitted in protest against the vote, but it successfully mobilised and unified Fidesz’s base on the topic.

Recent polling data seem to confirm the 2022 picture. A June 2025 poll by the independent Publicus Institute found that a narrow majority of Hungarians did not support Pride (48 per cent, against 45 per cent who do). However, an earlier poll from March suggested that 56 per cent opposed the ban on Pride, while only 33 per cent supported it. In both polls, the majority of Fidesz voters stood with Orbán: 88 per cent did not support Pride, while 75 per cent agreed with the ban. Among voters of all other opposition parties – except the far-right Mi Hazánk – over 80 per cent supported the rights of sexual minorities on both questions.

The March survey also found that 42 per cent thought banning Pride was a distraction strategy, and 26 per cent felt that Fidesz wanted to strengthen its camp by targeting a social group that is unpopular among its supporters. Only 20 per cent believed banning Pride was an effort to protect children, which suggests that a significant portion of pro-Orbán voters supported the government’s decisions out of loyalty rather than conviction.

Orbán has successfully tied LGBTQ+ issues to party identification. However, public support for Pride has remained steady, attracting between 20,000 and 35,000 participants annually in recent years. The government likely expected that legal obstacles would drastically reduce turnout in 2025, allowing Fidesz to show its dominance. By focusing on the expected presence and support of opposition and foreign politicians for the parade, Orbán also aimed to reinforce his propaganda portraying the “LGBTQ+ lobby” as a radical, anti-sovereignist, and now law-breaking minority that disregards the will of the Hungarian national majority and its democratically elected leaders.

Orbán’s miscalculations

However, the government’s strategy did not work out as planned. There is complete agreement in Hungarian public discourse that the real purpose of the ban was not to ensure adherence to Fidesz’s ideology, but to dent the popularity of the Tisza Party – currently the most popular force among Hungarian voters – less than one year before the 2026 parliamentary elections. Led by former Fidesz member Péter Magyar, Tisza (a member of the centre-right European People’s Party) has for months consistently polled above Fidesz by 10-15 percentage points. As Tisza’s base is very diverse, ranging from left-liberals to centrists and conservatives who are dissatisfied with Fidesz and its corruption scandals, taking a stand on the Pride could have alienated part of it. Yet Tisza recognised the trap and refused to take a position, sticking to issues that concern voters, such as the country’s economic struggles, infrastructural collapse, and governmental impotence.

This tactic proved effective: Tisza has continued to grow stronger in the polls. If anything, the obvious, hypocritical opportunism of the government’s desperate attempt to corner Tisza further angered its critics. Most Hungarians agree that the dire state of education infrastructure and the health and social care crises have a far greater impact on children’s wellbeing than Pride. It was also not long ago that the president of Fidesz and the minister of justice resigned over a pardon scandal involving a man convicted of covering up the sexual abuse of children. More recently, the story of a government-appointed and decorated director of a child protection service forcing young girls in his care into prostitution for years has caused public outrage. The list could go on.

In the end, the government’s calculated strategy and months-long condescending campaign of aggressive, threatening, and dehumanising rhetoric backfired. The artificial dichotomy created by Fidesz on LGBTQ+ issues has effectively turned attacks on minorities into attacks on the broader opposition voter base.

When Budapest’s mayor found a legal loophole allowing Pride to take place, it not only created a space for solidarity but, more importantly, an opportunity to demonstrate political power. The government’s logic was flipped. While Fidesz sought to stigmatise the opposition by associating it with Pride, the critical mass reframed the narrative: those who came out to support Pride were, above all, showing their defiance of the government.

This year’s Pride was not only about sexual minorities, but about all those who want Orbán gone. It was the largest anti-government demonstration in recent years.

This year’s Pride was the largest anti-government demonstration in recent years.

The aftermath of a losing battle

While the opposition celebrated in euphoria, the government’s communication briefly fell into crisis in the aftermath of Pride. The strategy of aggressive, fear-mongering rhetoric designed to demonstrate strong leadership suddenly collapsed, and months of political investment went up in smoke. The presence of opposition politicians in the crowd – both foreign and domestic – was not at all prominent during the events, and Tisza’s absence from the streets offered the government no occasion to accuse the party of “LGBTQ+ propaganda”. The mass attendance also made it impossible for Fidesz to frame Pride participants as an unhinged, marginal minority.

The day after, Viktor Orbán addressed the events in a closed group with members of his “online army”, the Fight Club. “The order was issued in Brussels: there must be a Pride parade in Budapest. Their puppet politicians carried it out. This shows what life would be like if our country were not led by a national government that defends our sovereignty,” he wrote. A bizarre comment in a context where the sovereignist Fidesz party has been in power with absolute authority for 15 years.

After the initial disorientation, the party ranks quickly realigned within days. Fidesz politicians began to diminish the significance of the event – and thus their strategic and moral failure – and distanced themselves from the consequences. Government spokesperson Gergely Gulyás reiterated the message about equality in front of the law, and claimed that Pride was “more restrained” than in previous years, citing this as proof that the Child Protection Law is working. Both he and Orbán framed the possibility of legal consequences for Pride participants not as a political matter, but one of police jurisdiction – effectively shifting all responsibility onto law enforcement with a single sentence.

This swift political retreat is understandable given the unpredictable legal ramifications and their public consequences. The police did deploy surveillance technology capable of facial recognition, but even with this equipment it wouldn’t be able to identify every individual in a crowd of over 200,000 people. Based on current procedural protocols, processing that volume of footage would take an estimated 500 years. Moreover, the use of AI software for mass surveillance is not only potentially incompatible with EU law, but may also violate provisions of Hungarian law. If only a subset of attendees were to be fined, this could be considered discriminatory. There is also uncertainty as to whether anyone can be fined at all, given that the police did not disperse or instruct the crowd to disband – a legal point spokesperson Gulyás himself implied to agree with.

It was therefore unsurprising that on 7 July, the police announced that no action would be taken against the participants. They argued that, in the ambiguous informational context created by the mayor, the participants were not in a position to determine whether their attendance was illegal.

It is not clear yet what will happen to the main organisers, including the mayor himself. Should the police proceed with legal action, it would likely result in lengthy and complex proceedings. The authorities would need to prove that the event, which did not require an official permit, was illegal. This would entail demonstrating that the Pride violated the Child Protection Act – something no one has yet managed to prove in this or any other case.

Presumably, there will only be legal consequences for organising Pride if the government can find a formula to turn a losing battle into a political strategy for next year’s election campaign. What is certain is that, once again, such a strategy would have nothing to do with the welfare of children or the social position of sexual minorities.

In recent years, the European Union and its member states have introduced measures to protect farmers from the unfair practices of large-scale retailers. But in Italy, as in the rest of the European single market, the reality remains one of reckless bargaining and a value chain that funnels wealth upwards, leaving exploited farmers scrambling to stay afloat.

In the back of a large agricultural warehouse, amidst loaded pallets, moving forklifts and empty crates stacked against the walls, Carmine* receives us in a small, bare-walled office lit by a cold neon light. Carmine is the chief operating officer of a company that produces and markets fruit and vegetables. As we talk, he opens a drawer and pulls out a thick folder full of papers and contracts.

“In here we have the framework agreement that we signed with a large retail chain,” he says, flipping through the pages from memory, like one who knows every comma of every clause. He stops at a line highlighted in yellow. “See, 10 per cent invoice discount. It’s there in black and white.”

He says this with a tone that wavers between resignation and matter-of-factness. The figure, he explains, is the “ristorno”, or rebate: a portion of the turnover that agricultural suppliers have to return to the large-scale retail trade (Grande Distribuzione Organizzata, GDO) at the end of the year. Officially, the rebate is justified as a contribution for flyers, advertising, logistical support, or the opening of new stores. But for people in the industry the meaning is far more straightforward: “that 10 per cent is the tribute you pay to work with them. To get access to their shelves. If you don’t accept it, you’re out.”

This practice is not the exception, but rather the firmly established rule, which everyone knows about but never openly denounces. “On average it’s 10 per cent, but there are chains that demand 12, 13, even 14 per cent. It depends on your bargaining power.”

Unbound: The Battle Over Freedom – Our latest print edition is out now!

Read it online or get your copy delivered straight to your door.

READ & ORDER

The ristorno is the hidden margin deducted by the large-scale retail trade at the end of the season. And it’s only the tip of the iceberg. What Carmine shows us is the hidden face of the relationship between large retail chains and those who work the land: an opaque system consisting of forced discounts, unilaterally determined scrap rates, digital bargaining systems to get the lowest price, impossible delivery schedules, and relentless inspections that can invalidate entire shipments for the most trivial reasons.

The result is that farms are now on their last legs. Margins are shrinking, costs are rising, and in many areas – even those that have always been highly suited to agriculture – farms are starting to close down. This investigation is the result of months of work that included dozens of interviews conducted throughout the Po Valley, in particular the large fruit and vegetable district of Emilia-Romagna and Veneto, where there are producers and cooperatives that also buy produce from other parts of Italy, and sign contracts with retail chains.

Today, in these once fruitful lands, the climate has changed. Not just because of the increasingly extreme weather, but also because the numbers have stopped adding up. Many younger people have given up on taking over the family business. Others resist, but they often find themselves at a crossroads. “Sometimes you ask yourself if it wouldn’t be better to just leave the fruit on the tree rather than harvest it at a loss”, confides a producer with 40 years of farming behind him. 

Everyone talks in whispers. Everyone requests anonymity. Obtaining interviews, in this environment, means first and foremost listening and reassuring. Confidentiality is a necessary condition. It’s not just fear: it’s a question of survival. In a system where a simple email can be enough to lose a contract, raising your voice can put you out of business.

The process of selection and control in fruit distribution. Romagna, June 2025. ©Michele Lapini Structural windfall

Behind the orderly crates of peaches and courgettes, behind the neat and tidy supermarket shelves, there hides a reality of uneven bargaining, forced compromise and slashed margins, where those who work the land are often the lowest link in a chain that only moves wealth upwards.

Not even the consumer benefits from this tight and often cut-throat bargaining. The so-called ristorno gives them no advantage. The price at which the product is sold comes from a given price list, and is not the producer’s discounted price. The citizen, in short, pays as if there were no discount. And so the circle is closed. The producer, already beaten down by rising costs and suffocating demands, accepts the discount to avoid being locked out of the system. The consumer, ignorant of these dynamics, continues to pay the full price. And at the top, large-scale retailers earn a net profit, which many in the sector do not hesitate to define as a “structural windfall” – a systematic gain created from a power imbalance.

“It’s a system that only moves value upwards”, says Carmine, closing the folder. “The agricultural side of things has become an accounting anomaly, an underpaid supplier who is always under pressure. But as long as the fruit arrives and looks good on the shelves, no one asks any questions.” 

Millions changing pockets

Carmine’s company draws a six-figure turnover with large-scale retail trade. Applying the 10 per cent rebate to this sum, as well as the turnover of thousands of other suppliers, a mountain of money passes every year from the pockets of the producers to those of the retail chains. 

This is not some marginal deviation or aggressive commercial strategy practiced by only the most unscrupulous chains. The “entry tax” for a seat with the major distributors is the general rule, grudgingly accepted by all the producers interviewed. Every contract we had a chance to view included it, from low-cost chains like Eurospin and MD, to more traditional chains like Conad and Carrefour.

“The rebate is not up for discussion”, confirm all the operators. “At most you might manage to negotiate one or two percentage points, but all the brands use it,” says Carmine. “We always have to take into account this 10 per cent deducted at the end of the year. And the numbers don’t always add up.”

Aerial view of crates used to transport fruit. Romagna, June 2025. ©Michele Lapini A law with no teeth 

Carmine’s claims are backed up by a recent report by Italy’s Institute of Services for the Agricultural and Food Market (ISMEA), the public body that monitors the prices of agricultural products. According to the report, out of every 100 euro spent by the consumer, only 7 end up in the hands of the farmer as net profit. “Logistics and distributors now take the largest cut of the final value”, the ISMEA report states. “The agricultural stage, on the other hand, continues to be penalised.”   

Precisely in order to rebalance this distortion in the market, in 2019 the European Union approved a directive against unfair commercial practices in the agri-food sector. The directive introduced two lists: a black list, which bans certain practices outright, and a grey list, which allows specific practices only when formalised in writing. Among the practices that are banned outright are last-minute cancellations of orders of perishable goods, and the unilateral modification of contracts. However, many of the most common demands of the large-scale retail trade are greylisted, and these are now legal when formally recognised. And thus the mechanism continues to function as before.   

In 2021, Italy implemented the European directive with law 198, and took it even further: the law bans electronic reverse auctions and below-cost sales, and entrusts the supervision of compliance to the Central Inspectorate of Quality Protection and Fraud Repression (ICQRF), a body of the Ministry of Agriculture, which can also receive anonymous complaints. Progress, in theory, but an illusion in practice.

“The devil is in the details,” declares the director of another fruit and vegetable company. “These practices that increase our hardship, such as the ristorno or compulsory promotions, are on the grey list. So for now we are not only forced to accept them, but we also have to sign contracts that enshrine their legitimacy. It’s even worse than that: we are self-certifying the reduction of our profits.”

A fruit stall with promotions. Parma, June 2025. ©Michele Lapini

The disproportionate relationship between the damage incurred by agriculture and the efficacy of the regulatory response can also be seen in the numbers. Lawyer Gualtiero Roveda, an expert in agri-food law, puts it in severe terms: “the European directive and law 198 that implements it are a band-aid for the mortally wounded.” You only have to look at the numbers: according to ICQRF data, between 2023 and 2024 the penalties imposed for unfair practices amounted to a total of just 665,000 euros. “A laughable figure”, says the lawyer, “when compared to losses estimated at more than 350 million euros per year for the entire Italian agricultural and food supply chain.”

Speaking of the mortally wounded, agricultural businesses are gasping for breath. Sometimes they change crops, and sometimes they simply shut down. “Every year hundreds of farmers decide to give up because they’re in the red,” explains Roveda. According to an investigation conducted among farmers by Agri 2000 Net, an agricultural services company, 30,000 farms are at risk of closure in Emilia-Romagna alone. The majority of those surveyed said that poor profitability was the reason they would consider shutting down.

“To break this vicious circle, there needs to be intervention in the asymmetrical relationship between agriculture and retail distribution,”continues Roveda. “Those who produce are in a position of weakness. They are fragmented, and often have little voice in the capital. The retail chains are in a position to impose one-sided conditions. And now they can do it with perfectly legal practices.”

Retail chains are in a position to impose one-sided conditions. And now they can do it with perfectly legal practices.

A silent bloodbath

In the silence of his office, amidst files and folders full of documents, Mirko – director of a large fruit and vegetable company – greets us with a dry gesture and shows us a chart. It is a simple but ruthless diagram illustrating the development of peach and nectarine production between 2006 and 2024.

“Look here”, he says, pointing to the figures. “In Emilia-Romagna we’ve lost 70 per cent of the cultivated land and 69 per cent of the quantity produced. In Veneto it’s even worse: minus 73 per cent of the cultivated land, and minus 69 per cent of the quantity produced.” He rests his head against the back of his chair, as if to catch his breath. “There was a silent bloodbath. And there was just one reason: we couldn’t get adequate prices. In the end, many ended up ditching the farm because they couldn’t make a living.”

Mirko takes a blank sheet of paper and draws a kind of freehand profit and loss table. “Let’s say that in the supermarket a peach is sold for two euros per kilo. At that point I have to set a selling price of one euro per kilo. But that euro is the gross price, from which I have to subtract everything: transport, processing, packaging. And also the compulsory 10 per cent ristorno for the GDO.” Then he stops and lowers his gaze. “At the end of the chain, if all goes well, the farmer is left with 30 cents. From two euros.” Finally, he adds, almost to himself: “and with those 30 cents we have to run a farm.”

A fruit and vegetable stall with promotions. Parma, June 2025. ©Michele Lapini Global market, local losses

When we buy a peach, a head of lettuce, or a bunch of grapes at the supermarket, we rarely ask ourselves where it comes from, who grew it, picked it, sorted it, and with what margins. The agri-food supply chain is long and fragmented, with several invisible but crucial steps. The product starts in the field and arrives, in most cases, at a cooperative or producers’ organisation. There it is packaged, selected for size and quality, and finally offered to large retailers. It is the cooperative or producers’ organisation that sits at the negotiating table with the GDO.

“Price negotiation takes place online, and sometimes it is settled by phone,” says Guido, director of a large cooperative in the Emilia-Romagna region. “There are several levels: first there are negotiations with the national retail chains, then the regional buyers may want to reopen negotiations. It is a process of continual renegotiation.” The price lists are normally weekly, but they can also change three times in a single week, depending on the season and product line. “The price is determined by the market,” he adds. “But in this market, those who sell are almost always in a position of weakness. Especially when it’s fresh products that perish quickly. Those who have the power to stock or reject these goods also have the power to dictate conditions.”

The “market”, moreover, has to be understood in the global sense, because Italian supermarkets don’t only buy from Italian producers. “Sometimes they can call us to say that the Spanish product costs less. Or the Greeks are offering a consignment at a lower price. The message is clear: either you accept these conditions, or you’re off the shelf.” It’s a subtle but continual form of pressure, which fundamentally undermines the principle of reciprocity that should regulate commercial relations.

Dumping on the European scale

In some cases, the game is even more sophisticated. A legal but economically and socially devastating international dumping mechanism is created. “An Italian brand might call a Spanish supplier for a promotion on peaches,” Mirko explains. “The Spaniard gladly accepts, because an increase in demand in Italy allows him to raise prices on the German or French markets. The price in Italy, on the other hand, goes down.” The result? The Italian producer, who in theory should be favoured in the domestic market, finds himself out of the game. Or he is forced to agree to prices that don’t even cover production costs.

Irrigation of farmland in the Parma province. June 2025. ©Michele Lapini

“It’s all perfectly legal, even if deeply immoral”, he adds, showing a photo of a Eurospin fruit stand where Spanish peaches are being sold for 1.69 euros per kilo, exactly half the price of Italian peaches in the same supermarket. “The supply chain has become a European battlefield, but without any common rules. There are no limitations to cross-border procurement, nor instruments that offer genuine protection to producers.”

Thus, beneath the reassuring surface of shiny fruit displayed on supermarket stands, there hides a silent war made up of pressures, implicit extortion, and unequal negotiation. And those who grow the food we eat are often the weakest link in a chain that keeps getting longer, more complex, and more opaque.

Those who grow the food we eat are often the weakest link in a chain that keeps getting longer, more complex, and more opaque.

An overcrowded supply chain

“The disparity is in the numbers. For the 7000 people selling fruit and vegetables to the GDO, we have 25 retail chains. As a sector, we have our responsibilities too”, concludes Mirko. “If we were able to join up, to really come together, we would clearly have more contractual strength.”

But hyper-fragmentation also exists upstream. The retail chains also suffer from it, though in a different way. “There are too many points of sale,” says Mario Gasbarrino, the managing director of the Decò group, with years of experience with the upper echelons of large-scale retail trade. “In my view, at least 3000 supermarkets ought to close.”

Gasbarrino is not looking for shortcuts. He recognises the distortions in the supply chain, the questionable mechanisms, the continual pressures. The ristorno, he explains, “has always existed” in purchasing dynamics. Paradoxically, however, the practice has been dwindling for all products except fruit and vegetables, where it continues to grow. Gasbarrino also admits that the negotiations are often “muscular”. But the point, he says, is even larger. “We are in a deep crisis. Sales are falling, wages are stagnant. In this context, it’s a continual war, all against all. And when the horse won’t drink, there is nothing that can be done. It’s kill or be killed.” 

A brutal snapshot, but one that does not apply to everyone equally. Some large-scale retail chains are floundering: the French multinational Carrefour, after years in the red, is considering pulling out of Italy. Auchan, also a French company, left in 2019. Overall, however, the sector is holding strong, and even growing. This is confirmed by an analysis conducted by Area Studi Mediobanca: between 2019 and 2023, the largest retail chains recorded billions in profits. Eurospin leads the ranks with 1.56 billion euros, followed by VéGé (1.33 billion) and Selex (1.28 billion).

At this point, an unavoidable question arises: how much of these profits are derived from what Gasbarrino calls “muscular negotiations” with suppliers? How much extra margin has been snatched from an agricultural supply chain that is in increasingly dire condition, especially when it comes to perishable goods? On this point, Gasbarrino is clear. “Fresh fruit and vegetables are the most critical sector, and yet it’s all topsy-turvy. You plan promotions two months in advance, when you don’t even know if the products will be there. It’s absurd. Fresh products, by their very nature, should not be part of such promotional logic.” 

Promotions: a lose-lose game

“The promotions are a real disgrace”, confirms Walter from the other side of the barricade. Walter is a farmer in the Emilia-Romagna region with 30 years of experience and owner of a major fruit and vegetable company in the region. Sales, he explains, have become one of the most insidious traps in the supply chain. “They are no longer intended to get rid of excess produce, as they used to be. Now they are run by the supermarkets according to a logic of pure marketing, rather than agricultural considerations. They are only used to attract clients to the point of sale. And it’s us who pay the price.”

The concept of promotion has been turned on its head: from an instrument that supports the producer in times of surplus, it has become a commercial mechanism that serves the interests of the retailers. “If the retail chain decides that the apricots should go on sale for 1.29 euros per kilo, then you just have to accept it. And often you will have to sell below cost. No one asks about your margin. They only ask if you can deliver. And the response has to be yes.”

In the large warehouse of his farm, where the summer fruit season has just started, Walter moves between machines and automated production lines. The fruits are calibrated one by one, passing on rollers that measure their diameter to the last millimetre. “Each retail chain has its own specifications: there are those that only want peaches from 65 to 72 millimetres. 64 or 73 are no good. The market doesn’t want them. Even if they are perfect, even if they taste the same.”

An orchard in Romagna. July 2025. ©Michele Lapini

After calibration, the fruits are sorted manually. Female workers watch the fruit pass one by one: one small blemish, one crack, and the fruit is rejected. “It’s called commercial waste, but in many cases it’s still good fruit. And it’s up to us to find a place for it elsewhere, perhaps in industry, at ridiculously low prices. Or just throw it away.”

But the real paradox, says Walter, comes later, at the packaging stage. “We can’t even choose who we work with. They impose their own choice of firms that we have to buy our trays, labels, and cartons from, even if they cost more than the market price, even if we pay them more than we’d pay if we arranged it all ourselves. It’s all imposed on us. And we know that a cut of these costs end up in the coffers of the retail chain, as a kind of guaranteed percentage.”

It’s a subtle but pervasive form of control. “We’ve become packers for third parties. They provide the specifications, choose the materials, dictate the schedule. Our autonomy stops at the orchard.”

And yet, Walter points out, all of this happens in total silence. “The consumer doesn’t know. All they see is a nice price. They don’t imagine that behind the 1.29-euro tray there are hours of work, kilos of discarded fruit, imposed materials, hidden mark-ups, and an agriculture sector that is increasingly struggling to survive.”

And so the producers continue to suffer in silence, hoping that circumstances in the market might swing to their favour. “If by chance there’s a shortage of produce, prices go up. At that point we too can adapt: we sink the knife into the butter. But we only get to handle this knife one week a year, if we’re lucky,” says Walter.

The non-compliance trick

Different area, same script. We are in the Bologna province, amid greenhouses and industrial warehouses converted for agricultural logistics. Corrado has been growing vegetables for three generations. His warehouse is abuzz: he is preparing pallets of lettuce to be loaded onto a truck bound for a large retailer. “90 per cent of my turnover depends on large-scale retail trade,” he says in a neutral tone, as if it were a simple fact and not some kind of complaint.

For Corrado too, the main problem is the asymmetry in the balance of power. “When we sign an agreement, for us it is law. For them, it’s a reversible option.” Corrado recounts a recent episode involving a contract that was closed through his cooperative with a large national retailer for 10 pallets of aubergines, with an agreed price of 60 cents per kilo. Nothing out of the ordinary. Until the buyer found another supplier willing to sell for 50 cents. “At that point he decided he no longer needed my product.”

And the contract? “He sent back seven pallets, on the grounds of non-compliance. It was just a pretext. The produce was perfect, we all knew it. But they can afford to behave like that. And we cannot.”

Empty fruit crates in front of the Agri-Food Centre of Bologna (CAAB), where producers meet distributors. ©Michele Lapini

This behaviour is in fact one of the commercial practices blacklisted by law 198, which implements the European directive on unfair practices. In theory, Corrado was entitled to report everything to the ICQRF. But he didn’t do so. He didn’t even give it much thought.

“Do you remember Peron?” he asks, crossing his arms. Fortunato Peron, a well-known pear seller from the Cesena province, a few years ago reported the supermarket chain Coop Italia to the Antitrust Authority for breach of contract. He won. But after that, no one ever called him. “He went out of business. Cancelled. Our sector has a long memory and thin skin. If you go against the retailers, you’re finished.”

The paradox of the agri-food supply chain is this: those who grow the food, those who harvest it by hand, are the ones who earn the least. At the bottom of the chain, agricultural producers have become the weak link, crushed between rising costs and prices imposed from above. And so the system fuels a war between the lower ranks: the large cooperatives and producers’ organisations, under pressure from retailers, end up shifting the burden onto individual farmers, especially the smallest ones, who have no voice or bargaining power. Rebates, extra costs, lost earnings: it all flows downstream, where there’s no room to plan ahead. Then there’s the fact that accounts, in most cases, are settled at the end of the year, when it’s already too late.

If the producer falls, so does everything else.

The disaster accountant

We are in the middle of Romagna: the acrid smell of cut grass mingles with the sweeter smell of freshly picked peaches. Andrea is a young farmer, in his early thirties. After studying agriculture he chose to stay on the farm with his father. “I didn’t want to be a technician, I wanted to be a farmer. But today, more than a farmer, I’m a disaster accountant.”

He speaks calmly, with a firm voice, without a hint of self-pity. Like a man who realised long ago that the rules of the game are not his to design. “The problem is always this: the price. Every week the cooperative sends us the price list. And we accept it. There’s no alternative. What can we do, stop harvesting? The fruit ripens, and if it’s not picked it has to be tossed out. And tossing it out hurts even more.”

Of the large retailers, he knows only their reflection. “I’ve never seen a buyer. I don’t even know what they look like. We bring the products, they tell us if it’s alright. And then we wait for the transfer. And the rebate, which arrives later, is like a deferred tax. Sometimes they deduct the only margin we thought we had. It’s not a surprise any more, it’s a sentence foretold.”

When asked if he has ever thought of quitting, Andrea thinks for a moment. “I’ve never thought of giving up, but I have stopped fooling myself. My grandfather used to say that the land gives you everything you need. Today it only gives you survival. And without another income in the family, or a little luck, you go under.”

Then there’s a word that is often repeated among the producers: dignity. They hardly ever talk about profits, growth, or operating margins. They talk about staying afloat, about being able to work without being subjected to a fresh imposition every day. “All we ask is to be treated as a part of the supply chain, not as its servants”, says Andrea. “Because if the producer falls, so does everything else.”

*All the names of the agricultural producers interviewed have been changed at their request, and all identifying details have been omitted.

Stefano Liberti is a 2025 Bertha Challenge Fellow. This is the second article in a four-part investigation coordinated by Internazionale with the support of the Bertha Challenge fellowship. The Italian version of this article is published by Internazionale.

Translated by Ciarán Lawless | Voxeurop